Узб еқистон сср фанлар академияси

Нимаики сўзи эга бўлиб келиб, бош гапдаги бари, ҳаммаси ка­би жамлик олмошлари билан ифодаланган эгани изоҳлаб келувчи эргаш гап бирикмали аниқловчига айланади. Эргаш гапда эга ■бўлиб келган нимаики сўзи кўпинча қаратқич келишигидаги нарса сўзи билан алмашинади ва булар ҳаммаси бош гапдаги эгани аниқ- лаб келади: Нимаики қўлига тушса, бари уни цизиқтирарди — қў- лига тушган нарсанинг ҳаммаси уни қизиқтирарди.

2. 
   ки ёрдамида бош гап билан бирикадиган эргаш гапларни турли хилдаги бирикмалар билан ифодалаб берилганда, бош гапда қўлланмаган ёки олмош орқали ифодаланган эга вазифасини ба­жаради. Шунинг учун бош гапнинг кесими гапнинг энг охирида, эргаш гап эса олдинда келади. Бош гапдаги изоҳланиши лозим бўлган олмош — эга тушиб қолиб, эга эргаш гап унинг ўрнида эга вазифасида қўлланади. Эргаш гапдаги эга кўпинча қаратқич ке­лишиги қўшимчасини олиб қаратқичли аниқловчига, кесим эса от- лашиб — от ясовчи -лик ёки ҳаракат номи қўшимчаси -(и)ш ни қабул қилиб қаралмишга айланади: Ҳаммамизга маълумки, ша- ҳарлилар пахта теримида колхозчиларга яқиндан ёрдам циляпти- лар — шаҳарлиларнинг пахта теримида колхозчиларга яқиндан ёр­дам қилаётганликлари ҳаммамизга маълум. Шуниси цизщки, кучук билан кийикнинг баъзи одатлари бир-бирлариникига ўхшаб кетади — Кучук билан кийикнинг баъзи одатлари бир-бириникига ўхшаб кетишлиги цизиқ.
   

Бош гапнинг кесими турган гап бирикмаси билан ифодаланган бўлса, аниқ сўзи билан алмашиниши ёки шу ҳолда сақланиши мумкин: Турган гапки, улар биздан олдин етиб боришган—биздан олдин етиб борганликлари аниц, ёки биздан олдин етиб боришлари турган гап.
Бундан чиқдики, бизнинг аҳволимизни сен ўзимиздан яхшироқ билар экансан типидаги эга эргаш гапли қўшма гапларда бош гапдаги феъл кесим ўхшатиш, тахминлаш маъноларини ифодала- гани учун уларни «Сен бизнинг аҳволимизни биздан яхши билади- ганга ўхшайсан» шаклида қўллаш мумкин.
Кесим эргаш гапли қўшма гапларнинг синтак­тик синонимикаси. Кесим эргаш гаплар турли стилистик талабларга кўра баъзи бирикмалар билан алмашиниб қўлланади. Бу хилдаги алмашиниш натижасида кўпинча кесим эргаш гапли қў.шма гап содда гапга айланади. Бундай гапларда кесим эргаш гап бир оз ўзгариб ёки ўзгармагани ҳолда бирикмали кесимга айланади.
Кесим эргаш гапга синоним бўлган бирикмаларнинг асосий кў- ринишлари қуйидагича:

1. 
   Кесими бош келишикдаги шу олмошини изоҳлаб келаётган эргаш гап феъл кесимларининг турли замон ва майл шаклларида қелишига қараб турлича синтактик синоним ҳолида берилади:
   

а) Айримларида бош гапдаги кесим тушиб қолиб, эргаш гап ўзгар- магани ҳолда бирикмали кесим бўлиб келади: Мақсадим шуки_г
институты битириб Москвага бориб ущш — Мақсадим институтни. битириб, Москвага бориб ўқиш; б) Эргаш гапнинг феъл кесими буйруқ майли шаклида ифодаланган бўлса, у бир оз ўзгаради: Тилагим шуки, аям билан укаларим кишиларга муҳтож бўлма- син — Тилагим аям билан укаларимнинг кишиларга муҳтож бўл- маслигида (ёки... муҳтож бўлмасин демоқчиман).

2. 
   Эргаш гап бошқа синтактик синоним билан берилгаНда, қўш- ма ҳолда ишлатилган бош гап кесимининг кейинги элемента ва кесим составидаги -да, -дан каби аффикслар бирикмали кесимнинг охирида қўлланади: Мажлисни олиб боришдаги ҳурматсизлик шу: бўлдики, раис мажлисни очмасдан сўзга тушиб кетди. Мажлисни олиб боришдаги ҳурматсизлик раиснинг мажлисни очмасдан еўзга тушиб кетганлигида бўлди. Бунинг сабаби шунда эканки, б у ишлар ҳацида ўз вацтида хабар қилиб турилмаган — Бунинг сабаби бу ишлар ҳацида ўз вақтида хабар цилиб турилмаганида экан. Сўнг- ги вақтларда янгилик шундан иборатки, илғорлик ҳаракати бизда ялпи туе олди — сўнгги вақтлардаги янгилик илғорлик ҳаракати- нинг бизда ялпи туе олишидан иборат бўлди. Ердам шундан ибо­ратки, сени бошлщ билан учраштириб қўяман — Ердам сени бош- лиқ билан учратиб қўйишдан иборат.
   

Бу хилдаги бирикмаларда эргаш гапнинг эгаси баъзан қарат- қич келишик формасини олиб, қаратқичли аниқловчига айланиши мумкин.

3.