Узб еқистон сср фанлар академияси

АРАЛАШ ҚУШМА ГАПЛАР
Мураккаб қўшма гапни ташкил этган компонентлар ҳам эрга- шиш, ҳам тенгланиш орқали бирикиб келади. Бундай қўшма гап­ларни аралаш қўшма гаплар деб номлаш ҳам мумкин.
Аралаш қўшма гапнинг составида бир ёки ундан ортиқ эргаш гап икки ёки ундан ортиқ тенг ҳуқуқли компонентлар билан бири­кади.
Мураккаб қўшма гапларнинг бу хилдаги турида эргаш гап тенг ҳуқуқли компонентлар билан турлича бирикади:
а) Эргаш гап ҳар бир тенг ҳуқуқли компонентга алоҳида-ало~ ҳида боғланади. Бундай қўшма гапларда эргаш гапни тенг компо- нетларнинг ҳар бири билан алоҳида олиб эргашган Қўшма га» ҳосил қилиш мумкин: Собиржон почтахона тепасида ҳилпираган
цизил байроща тикилганда, юзи нимранг туе олди, сўниц, кўзла- рида нур пайдо бўлди (А. М у х т о р). — Собиржон почтахона тепа­сида ҳилпираган қизил байроща тикилганда, юзи нимранг туе олди; Собиржон почтахона тепасида ҳилпираган цизил байроща тикилганда, сўниқ, кўзларида нур пайдо бўлди.
Боғлациш схемаси:
б) Эргаш гап тенг компонентнинг биригагина эргашиб, мурак­каб компонент ҳолида кейинги тенг ҳуқуқли компонентга бирикади: Йўлчи уй эшигини очиши билан, кўзлари бойнинг ўцрайган кўзла- рига учрашди, лекин у лоқайдлик билан тиз чўкди(Ойбек). Ғо- фур эшикни очди-ю, уй эгаси яхши таниб олгунча, сарғиш тишла- рини кўрсатиб илжайиб турди (Ш. Рашидов).
в) Эргаш гап икки тенг компонент қўшилмасига эргашади: Тил
бошқа-ю, дил бирдир, чунки эл бирдир («Хат»).
Схемаси:
Биринчи гапнинг схемаси:
Аралаш қўшма гап таркибидаги тенг компонентлар боғловчисиз ■ёки тенг богловчилар орқали бир-бирига боғланади.

1. 
   Боғловчисиз боғланиши: Тош тўлдирилган қоплар ташлан- ■ганда, сув юзида цалциб турган шохлар қуйига чўкар, яна унинг устидан харсанглар ташланар эди(Саид Аҳмад). Эшон <ўқрайиб царади, овози чщмасданоц, эшик зулфи шақиллаб қолди (П. Ту р сун).
   
2. 
   Ва бириктирув боғловчиси орқали боғланади: Бизни тушун- ■ган хотинлар қанча кўп бўлса, хавф шунча камаяди ва курашимиз шунча енгиллаилади (А. Мухтор).Оқсоқол ўтириши билан котиб унга чой узатди ва ўзи Холмурод берган қоғозни пичирлаб ўқий бошлади (П. Т у Р с у н).
   
3. 
   Аммо боғловчиси қўлланади: У жуда инсофсиз бой, аммо
   

суриштирсанг, ҳамма бой бир текисда инсофсиз(Ойбек). Тур- су нбиби щзи дам олгандан кейин, кечаси ёки эртага астагина бил- дирмоқчи бўлди, аммо қизининг ўзи она юрагини очишга мажбур цилди (Ойбек).

4. 
   Лекин боғловчиси ишлатилади: Шарофатхоннинг сўзи Ун- еинга қаттиц текканидан, ранги ўчиб, ерга қараб қолди, лекин Гул- норнинг сўзи унга далда берди(Ойбек).Пастга тушиши билан, жимлик чўкди, юриш ҳам осонлашди (У й ғ у н).
   
5. 
   Бироқ боғловчиси қўлланади: Қарасак, овози эшитилмас, бироқ унинг қувончи ва тантанаси ўтда яллиғланган юзларда би- линарди (П. Т у р с у и). Катталар қанча ишласа, болалар ҳам шунча ишларди, бироқ хўжайин болаларга кам ҳац. тўларди (С. Ай н и й).
   
6. 
   Юкламалар ҳам ишлатилади: Турли-туман гуллар бирин-ке- тин очилгач, бутун ҳовли гул ҳидига қопланди-ю, дам олиш соат- лари яна ширин ва яна мазали туюларди (Ш. Рашидов). Юмшоц, ҳарир ва илиқ уйқу пардаси унинг идрокини яна ҳам цоплай бош- лаганда, тағин Қаландаров ёдига тушди-ю, кўзларида уйщудан асар ,-ҳам қолмади (А. Қаҳҳор). Латифий цўли билан Холмуроднинг елкасидан туртган эди, Холмурод уни ғазаб билан итариб юборди- да, ўзи ғизиллаб зал эшиги томонга кетди (П. Тур сун).
   

Қуйидаги эргаш гаплар тенг компонентлар билан бирга келиб аралаш қўшма гапни ташкил қилиши мумкин:

1. 
   Улчов-даража эргаш гап иштирок этади: Бизни тушунган хо- гинлар қанча кўп бўлса, хавф шунча камаяди, курашимиз шунча енгиллашади (А. Мухтор).
   
2. 
   Чогиштириш эргаш гап қўлланади: Қуёш тиккага чищан
   

сари, бу ўтлардан намтоброқ ҳовур кўтарилгандай бўлар, тепасида танга-танга қўнғизчалар қулоқни тиндириб бир хилда зинғиллар эди (А. М у х т о р).

3. 
   Ухшатиш эргаш гап ишлатилади: Қизлар хурсанд янграр