Узб еқистон сср фанлар академияси

Қарши сўзи қайси сўз туркумига тааллуқли бўлмасин, унинг семантикасида жўналиш келишиги формасидаги отни бошқариш хусусияти мавжуд. Кўмакчи вазифасида келганда ҳам шундай: зулмга қарши исён, ирқчиликка царши оммавий ҳаракат каби.
Чиқиш келишиги формасидаги отларни бошқа- рувчи сифатлар.Чиқиш келишиги формасидаги отлар кў- пинча белгини чоғиштириш объекта, пайт, сабаб, ажратиб кўрса- тиш, воситали объект каби маъноларни билдиради. Чиқиш кели- шигидаги сўзларни қуйидаги семантик турга кирган сифатлар бошқариб кела олади.
а) инсоннинг руҳий ҳолатини ифодаловчи хурсанд, хафа, мам- нун, тинч, нотинч каби сифатлар жўналиш келишигида келган
сўзларни бошқарганидек, чиқиш формасидаги отларни ҳам бош- қариб кела олади. Бу сифатлар бошқарувидан юзага келган бирик- маларда асосан сабаб муносабати ифодаланади: Келганингдан
хурсандман(С. Ж а м о л). Ҳикматнинг келишидан Каромат хола ҳам х у р с анд (Ю. Шомансур). Дарёларим ғ аз аб- д ан нотинч (Ж. Жабборов). Севганим, хуршид жамолим в а с л и д а н х у иг ну д к ў н г ил (Э. В о ҳидов).
Баъзан аслий сифатлардан ҳам (ранг билдирувчи аслий си­фатлар) айримлари -лигидан, -ганидан формасидаги сўзларни бошқариб, сабаб муносабатини ифодаловчи конструкцияларни ҳо- сил қилади: ювилмаганидан қора, офтоб кўрмаганидан оппоқ каби.
б)хабардор, хабарсиз, бехабар, огоҳкаби сифатлар, шунинг- дек, бе-, но- олд қўшимчасини олган бенасиб, бебаҳра (безор ҳам) каби нисбий сифатлар чиқиш келишиги формасидаги сўзни бош- қаради: илмдан бебаҳра, овқатдан бенасиб каби: Бевақт ё ғ ин- л ар д ан безор бизнинг юрт(Миртемир).
в) белгили, маълум каби сифатлар чиқиш келишиги форма­сидаги отларни бошқариб келганда, белгининг қай жиҳатдан юза­га чиқиши ифодаланади: Бўладиган бола б о ш и д а н белгили (Мақол). Кишининг яхигилиги и иг и дан маълум(Мақол).
г) чиқиш келишиги формасидаги сўзлар чоғиштириш объек- тиии ифодалагаида доим сифатга тобеланиб келади. Белгини қиёс- лпб кўрсатмш хусусиятмга эга бўлган барча сифатлар чиқиш кслмшмгидаги сўзии бошқара олади: Сенинг ойинг меникидан ч и р о й л ими? Айрилища бардош бериб чидайдими? (У. Н о- сир).
Қиёслаш, таққослаш маъносини ифодаловчи бирикмаларга баъзан чиқиш келишиги формаси билан бирга кўра кўмакчиси ҳам қўлланади. Бундай ҳолларда чоғиштириш идеяси кучаяди: Улар­нинг муҳаббати мулла Баширнинг ғазабидан кўр а кучли- р о ц(С. Ж а м о л).
д) шундай сифатлар ҳам борки, уларнинг маъноси конкрет- лаштиришни талаб қилмайди, улар ҳеч қандай воситасиз пред­мет белгисини аниқ ифода этаверади: яхши, ёмон, очиқ, ёпиц, кенг, тор каби. Бундай сифатлар нутқ ичида келиб, ҳоким сўз вазият- тида жўналиш келишиги формасини бошқариши мумкин: болалар- га яхши, сенга ёмон, ҳаммага равиган, хасисга гўр ҳам тор (Ма- қол). Кенгашганга кенг майдон, талашганга тор майдон (Мақол). Худди шу типдаги сифатлар чиқиш келишиги формасидаги от ёки бошқа туркумга оид сўзларни чиқиш келишиги формасида бош- қариб келмоғи мумкин, бундай ҳолларда бирикманинг маъносида қиёслаш, чоғиштириш маънолари ифодаланадики, биз буни юқо- рида қайд қилдик. Чиқиш келишиги формасини бошқарган сифат­лар иштирокида юзага келган бирикмалар таққослаш, қиёслаш маъносини ифодаламоғи учун сифатнинг қиёсий даража формаси- га эга бўлмоғи керак: кўздан узоқроқ, сендан яхшироқ(бола), олмадан каттароқ мева каби.
Урин-пайт келишиги формасидаги с ў з л а р и и бошқарувчи сифатлар. Урин-пайт келишиги формасидаги от, олмош ёки отлашган бошқа сўз асосан иш-ҳаракатнинг бажа- рилиш ўрии ва пайтини билдиргани учун кўпроқ феълга тобела- ииб келади. Лекин бу келишик формасидаги сўзлар предметнинг мавжудлик ўрни, белгининг юзага чиқиш жойи каби маъноларни ҳам ифодалайди. Шунинг учун ҳам бу келишик формасидаги сўз- лар отларга ва сифатларга тобеланиб келмоғи мумкин. Лекин ўрии-пайт келйшиги формасини бошқарувчи сифатларнинг миқ- дори нисбатан оздир. Бу фикрнинг тўғри эканлиги айниқса феъл боцщарувп от бошқаруви билан чоғиштирилганда аниқланади.
Урнп-пайт келишиги формасидаги сўзларни бошқариш қоби- лияти қуйидаги сифатлар да кўринади.
Илғор, донгдор, таниқли, машҳур, ёлғиз, танҳокаби сифатлар ўрии-пайт келишиги формасидаги отларни бошқара олади. Бун­дай бирикмаларда белги ва ўрин муносабати ифодаланади: юрт- да таниқли, заводда илғор, элда обрўли, республикада машҳур каби. Бу бирикмаларнинг тобе компоненти предмет белгисининг тарқалиш ўрнини чегаралаб кўрсатади: Ҳаммангиз к о л х о з д а и л ғ о р э к а не из(Мир т емир).
Сифатлар ўрин-пайт келишиги формасини нисбатан кам бош- қаради, дедик, лекин сифатлар кесим вазифасида келгандаги ми- солларнинг миқдори анчагинадир. Майдонда синалган элда азиз(Мақол). Канал қурилишида иш қизғин(Газета). Ахир у бу ерда ян г и, ёлғиз, танҳо.(А. Ҳа кимов).Барча май­донда кС/чатларимиз бўлиқ(Газета). Қалъа кўчаларида одам с ийр а к (С. Кароматов).Қирларда баҳорнинг нафаси и лиц (Ш у ҳ р а т).
Мисоллардаги сифат-кесимга тобеланиб келган ўрин-пайт ке­лишиги формасидаги отларнинг барчаси предмет белгисининг юзага чиқиш ўрнини билдиради ва гапда ҳол вазифасини бажа- ради. Бундай мисоллардаги сифат-кесимнинг ўрин ҳоли билан кенгайиши гапнинг умумий мазмуни билан боғлиқдир. Бу кен- гайиш натижасида гапнинг мазмуни конкретлашади. Агар у об- рўлидесак фикр умумий бўлади, лекин у колхозда обрўлидесак, фикр кенгайиб, конкретлашади.