Uygur, qaqauz, quzey

Stepan Stepan oğlu Kuroğlu 
(09.01.1940, indiki Ukrayna 
Respublikası, Odessa vilayəti, Bolqrad rayonunun Dmitrovka 
kəndi - 23.06.2011, Moldova Respublikası, Kişinyov şəhəri). 
Ədəbi mühitə şair kimi gəlsə də, bu gün o, folklorçu, tarixçi, 
etnoqraf və yazıçı kimi də tanınmışdır. Şeirlərində əsas mövzu 
təbiət təsvirləri, eşq və fəlsəfı düşüncələrdir. Folklor nümu- 
nələrini, xalqı arasında geniş yayılmış deyimləri, ata sözlərini, 
alqış və qarğışları çağdaş poeziyaya gətirməklə daha çox 
diqqəti cəlb etmişdir. Məsələn, “Dik Tani” adlı şeirində şair 
xalq arasında danışılan bir söhbəti, bir gəncin həyat hekayəsini 
ədəbiyyata gətirməklə onu bədiiləşdirmişdir:

---

Sordum Tani hodula,
Neçin o kalmış dullaa?
Kurer kendini, ki genç 
O seydı..salt bak da geç!
Bir kıza dünür yollamer,
Bak küüdä dünğr bulamer,
Ama kızlar hiç aalamer.
Öbürü yakışmer çoktur 
İrmi üç yaşı.... hem doktor 
Kırnaklıınnan çok kusur 
Üfkedän üünä urur.
Üçüncüsü -taa iisi,
Ama pek çok var çiizi.
Yaşamak mı o? Titsi
Herbir gün yıkar giisi_
Büün gelärkän buyanı,
Gördüm Taniyi sansın,
Eki da adaşını:
Metedärdi yaşını.
(Üüsek kuşlar,1982:73-74)
Qaqauzlar arasında geniş yayılmış bir çox manı - bayatı 
nümunələrinin ilk iki misrasını saxlamaqla son iki misralarını 
özü yazmışdır. Bəzən də tamamilə yeni manı - bayatı növündə 
dördlüklər yazmışdır:
Yarimä gelip, geldim 
Kendimä gelämedim 
Sevgimi sevip sevdim 
Elinä diiyamedim 
Ne kasersın ayolum 
Yıraa enseni?
Önündeyim “saa oolu”

---

Say canabini
(Üüsek kuşlar, 1982:83-84)
Azərbaycanı candan sevən, dəfələrlə respublikamıza gələrək 
Sabir, Nizami günlərində iştirak edən, Nəsiminin yubiley təd- 
birlərinə qayıdan, geri döndükdən sonra gördüklərini şeirə çe- 
virən S.Kuroğlu universitetlərimizdə müəllim və tələbələrlə 
görüşər, akademiyanın institutlarına gedərək yeni nəşrlərlə ta- 
nış olar, şeirlərini oxuyar, qəzet və jurnallarda, televiziya və ra- 
dioda qaqauzlar haqqında bilgi verərdi. Bakının küçələrini gə- 
zərək tanımadığı adamlarla belə şirin söhbət etməkdən ləzzət 
alar, sonra da onları həvəslə dost-tanışına danışardı.
Stepan SSRİ-nin Bessarabiyanı işğal edərək Ukraynanın 
tərkibinə qatandan az sonra doğulmuşdu. Onun uşaqlığı çox 
çətin və ağır illərə təsadüf etmişdir. Sovetlərdən sonra faşist 
Almaniyasının bu yerləri işğalı, Rumın polislərinin özbaşına- 
lığı, yenidən SSRİ-nin oraya sahiblənməsi böyük qarışıqlıq 
yaratmış, əli silah tutanları savaşa cəlb etmişlər, iş qabiliyyəti 
olanları cəbhə xətti üçün işlətmişlər, beləliklə təsərrüfat dağıl- 
mış minlərlə insan acından ölmüşdür.
İndi həmin günləri qaqauzlar böyük aclıq deyə xatırlayır, 
acından ölənlərə xatirə abidəsi ucaldılır, kitablar yazılır, fılmlər 
çəkilir. Sovetlər zamanı onu xatırlamaq belə yasaq olduğu halda, 
sonralar bu işin önündə gedən, xalqının məruz qaldığı zülmdən 
söz açanlardan biri də Stepan Stepanoviç Kuroğlu olmuşdur.
Yeniyetmə yaşlarından xalq mahnılarını təsiri ilə şeirlər 
yazan S.Kuroğlu orta məktəbi bitirib Kişinyov Pedaqoji Uni- 
versitetinin tarix fakültəsinə qəbul olunur. Ali təhsil aldıqdan 
sonra kəndlərinə dönərək bir müddət müəllimik edir. 1969-72- 
ci illər arasında Moldova Elmlər Akademiyasınm aspirantura- 
sında oxuyur. Etnoqrafıyadan elmi iş götürür. Vaxtında 
müdafiə edərək tarix elmləri namizədi adını alır.

---

Moldova Elmlər Akademiyasında elmi işçi kimi çalışmaqla 
kifayətlənmir, Qaqauzşünaslıq şöbəsini açılmasına nail olur və 
şöbəyə uzun illər rəhbərlik edir, kadrlar toplayır, yeni 
mütəxəssislər hazırlanması qayğısına qalır.
1977-ci ildə Moskvada çap etdirə bildiyi “JInnHbie HMeHa y 
raray30B. HcTopHHecKaa OHOMacTHKa” kitabı qaqauzların bol- 
qar, yunan, hətta rumın kökənli olduğunu təbliğ edənlərə sərt bir 
cavab olur. Qaqauzların türk kökənli olduğunu sanballı faktlarla 
ortaya qoyduğuna görə onun elm aləmində nüfuzu daha da artır.
Ana dilində lirik və səmimi şeirlər yazmaqla qaqauz türkcə- 
sinin yazılı ədəbi dilinin formalaşmasına təsir göstərir. Qaqauz 
dilində çap olunan ilk şeirlər toplusuna onun da şeirləri daxil 
edilir. Az sonra özünün şeirlər kitabını oxucuların mühakimə- 
sinə verir. Onu SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv seçirlər. S.Kuroğ- 
lu Moldova Yazıçılar İttifaqının nəzdində qaqauz bölümünün 
yaradılması üçün də çox əmək sərf edən insanlardandır.
O, poeziyaya sadəcə bir sənət kimi baxmır, hiss və duy- 
ğulara təsir etməklə xalqını oyatmaq, maarifləndirmək, dünya- 
nın inkişaf etmiş xalqları sırasına çıxarmaq vasitəsi kimi ya- 
naşırdı. Dilini, tarixini, vətənini sevməyin vacibliyindən söz 
açanda Mixail Çakırı nümunə göstərərək yazır:
Bir düş görmüşdü Mixail Çakır 
Da okumayı istermiş kendisi.
Manasını düşün, çağrısını duy...
Duasında anlamış: Bu Allahdan izin.
Mixail Çakır XIX-XX yüzillərdə yaşamış nüfuzlu din adamı 
olmaqla yanaşı, xalqının tarixinə, etnoqrafiyasına dair sanballı 
əsərlər yazmış, qəzet nəşr etmiş, dini kitabları və çox oxunan 
duaları qaqauz dilinə çevirərək kilsələrdə oxutmuşdur. S.Ku- 
roğlu da soydaşlarını hansı vəzifədə işləməsindən, harada ya-

---

şamasından asılı olmayaraq Mixail Çakır kimi vətənpərvər 
olmağa çağırır. S.Kuroğlu şeirlərində sadə və kiçik görünən 
mövzulara müraciət edərək onları ümumiləşdirə bilir. Yazda 
pəncərəsinə dayanan bir şaftalı ağacının çiçəkləməsindən təsir- 
lənən şair “Şefteli” şeirini belə tamamlayır:
Elcääzinnän urma sırçaya,
Pencereyä dikmä çiçeeni,
Görüşelim çaarma başçaya,
Gelinä benzäär bir şefteli !
Yaxud “Tatlı ses” şeirində anasızlıqdan doğan acılarını şirin 
bir xatirə ilə belə başlayır:
Anacıım işler yapaa 
Hem bana masal söleer,
Bu eski masal bana 
Nicä düş geleer.
İnsan üçün əbədi olan mövzulardan S.Kuroğlu da yan keçə 
bilmir. “Sənsiz” şeirində yazır:
Sensiz
Ak dünnää da - tersinä,
Raatlık - cendemdän beter,
Hem pişmansın kendinä,
Zeedesinnän zeet eder.
Sensiz
Nicä kör - kafadarsız,
Nicä kırlangaç - eşsiz,
Nicä zin gecä - şafksız,
Sensiz zor, nicä sensiz...
Həyatını qaqauz türklərini dünyaya tanıtmağa həsr etmiş bu 
insan ölkə daxilində və xaricində təşkil olunmuş çox sayda 
toplantılarda iştirak edərək qaqauz tarixi, dili, folkloru və baş-

---

qa bir çox mövzularda məruzələr oxumuş, bir çox qəzet və 
jurnallarda məqalələrlə çıxış etmişdir.
Dəfələrlə Azərbaycanda olan şair buradan aldığı təəssürat- 
larını “Nizaminin cavabı”, “Nizam -Nizam yıllar göçer...”, 
“Geminməz Sabir durer...” və b. şeirlərində əks etdirmişdir. 
“Nizamiyə cavab” şeirində yazda yaşıllığa bürünmüş Gəncə 
çöllərini, Nizami məqbərəsi önündə şeir oxuyan Azərbaycan 
şairlərini qaqauz oxucusuna belə tanıdır:
Bayırlar -yeşil tınaz 
Biri-biri ardına.
Göy Gölü almış Kəpəz 
Taşlı avuçlarına.
... Te Cabir Novruz baarer,
Mamed İsmail, Fikret 
Peet incelerni aareer..
Te bir ses verdi Nüsret...
Şirvana səfərini, Şamaxıda M.Ə.Sabirin, S.Ə.Şirvaninin mə- 
zarlarını ziyarət etmələrini, Sabir günlərində iştirakını S.Ku- 
roğlu belə xatırlayır:
Maalim Şirvani divan,
Mezardan kalkıp durer,
Herbir peet sevän insan 
Seslemää onu uureer.
..Çaar konaa, Fikret Sadık,
Şemahayı çok andık,
Sabiri görmää artık 
Hepsiciimiz uyandık.
Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra qaqauzların müstə- 
qilliyi uğrunda dayanmadan mübarizə aparan S.Kuroğlu bir 
müddət Moldova parlamentində, bir müddət isə Qaqauz Mux- 
tar Vilayətinin Xalq Məclisində deputat kimi fəaliyyət göstər-

---

mişdir. Qaqauzların siyasi taleyini müəyyənləşdirən Moldaviya 
parlamentində kəskin, sərt və milli çıxışları moldav millətçi- 
lərinin narazılığına səbəb olmuşdur.
Stepan Kuroğlunun elmi əsərləri ilə yanaşı, ədəbi əsələri də 
milli yönümlü, təbliğ xarakterli olmuşdur. Şeirlərini toplayaraq 
“Bir kucak güneş” (Bir qucaq günəş, 1969) kitabını nəşr et- 
dirmişdir. Amma onun nəsr əsərlərindən daha çox nəzm əsərləri 
diqqəti çəkmiş, o, şair kimi tanınmışdır. Onun “Bir kucak gü- 
neş” kitabı ilə yanaşı, həm də “Yollar” (1970), “Kızqın çiyler” 
(1974), “Kauş avaları” (1977), “Çık, çık güneş” (1981), “Üüsek 
kuşları” (Yüksəklik quşları, 1982), “Rodoslovnoye derevo” 
(1988), “İlkyaz türküsü” (1969), “Maanelər” (1998), “Yol 
ildızı” (2000), “Laleler” (2001) kimi bədii, 4 elmi kitabın yazarı 
olan, bir neçə kitaba redaktorluq edən şair romantizmi və fəl- 
səfəni poeziyada ən çox işlədən sənətkarlardandır. İncə bir li- 
rizmə əsərlərində yer verən şair mistik düşüncələrini çeşidli 
idiomatik ifadələrlə anlatmaqdadır.
Şeirlərinin başlıca mövzusu təbiətin gözəlliyi, qaqauz xalqının 
taleyi, azadlıq uğrunda mübarizə, insanlar arasında dostluğun, 
sevginin geniş yayılması kimi mövzulardır. “Qoruyun günəşi” 
şeirində o, İkinci Dünya Savaşının nəticələrini göstərərək bunları 
unutmamağa və dünyada sülhü qoruyub saxlamağa çağırır.
“Samanyolu” şeirində hər insanın göydə bir ulduzunun ol- 
duğunu, insana həyatı boyunca o ulduzun işıq verdiyini və in- 
sanla birgə ulduzun da öldüyünü mistik bir tərzdə ifadə etmiş- 
dir. Bu şeirdə xalq inanclarına və anonim xalq ədəbiyyatının 
önəmli janrlarında nağıl və rəvayətlərə ağırlıq verən şair yenə 
Böyük Araba (Böyük Ayı) və Kiçik Araba (Kiçik Ayı) bürcləri 
ilə bağlı bir misal anlatmaqda, bu ulduzların göydə saman da- 
şıdıqları üçün Saman yolu adını aldıqlarını oxucuya bildirmək- 
dədir.

---

S.Kuroğlu savaş mövzusuna tez-tez müraciət edən şairlərdən 
olmuşdur. İkinci Dünya Savaşında əmisi Fedor Kuroğlunu itirmə- 
si şairi həmişə üzmuş, ona görə də qaqauz ədəbiyyatına vətənpər- 
vərliyi təbliğ edən, savaşlara nifrət oyadan bir neçə əsər bəxş 
etmişdir. O, bu əsələri ilə insanları dostluğa, qardaşlığa, barışa 
səsləmişdir. “Uyer soldat”, “Mezar başında”, “Sus aalama”, “Me- 
nevşa”, “Ana vətənim” və b. əsərləri bu mövzudadır. Məsələn: 
Cenk etmää biz diil kayıl,
Onu kimsä istemez.
Dünnää cengä diil mail,
Birinä islää gelmez.
Onuştan, biz insannar,
Kol-kola tuttuk birlii.
Bizim dişli duşmannar 
Görmezlär bizdan iilik.