Uygur, qaqauz, quzey

2.1. 
Qaqauz ədəbiyyatının yaranmasını formalaşdıran
ictimai-siyasi şərait
Günümüzdə ədəbiyyat ideoloji işin bir parçası olduğundan, 
onu dünyada baş verən siyasi hadisələrdən kənarda öyrənmək 
mümkün deyildir. Qaqauz ədəbiyyatı 20-ci yüzildə zəngin türk 
folkloru və SSRİ-də yaşayan xalqların yazılı ədəbiyyatı əsa- 
sında formalaşmışdır. Oğuz türklərinin yaşadıqları bölgələrdə 
toplanan folklor nümunələrinin əksəriyyətini qaqauzlar arasın- 
dan da toplamaq mümkün idi. Təəssüflər olsun ki, kadr çatış- 
madığından, bu iş peşəkarlar tərəfındən vaxtında və yüksək sə- 
viyyədə yerinə yetirilməmişdir.
Qaqauz folklorunu ilk dəfə V.Moşkov toplamışdır. Varşava- 
dakı Rus ordusunun həkimi V.Moşkov kənd-kənd gəzərək folk- 
lora və etnoqrafıyaya aid materiallar toplayaraq onu 1904-cü 
ildə çap etdirmişdir 
(Moşkov, 1904). 
Atanas Manov da, 
V.Moşkov kimi qaqauzları fərqli bir millət kimi öyrənməyə 
çalışmışdır 
(Manov 1939:107). 
Bütün bunların arxasında Rusi- 
ya strateqlərinin ayrımçılıq siyasətinin durduğu aydın görünür.
Lyubov Çimpoyeşin dastanlar, Mariya Durbaylonun ballada 
türküləri (xalq mahnıları), Nikolay Baboğlunun ata sözləri, 
deyimlər, Vitaliy Sırfın nağıllar və Tudora Arnautun mani - 
bayatılar üzərində apardıqları araşdırmalar, eləcə də qaqauz 
araşdırıcılarının toplayıb çap etdirdikləri folklor nümunələri də 
onu göstərir ki, Türkiyə, Azərbaycan, İraq, Suriya, Rumıniya,

---

Bolqarıstan, Makedoniya və b. ölkələrdə yaşayan türklərdən 
toplanmış folklor örnəkləri ilə qaqauz türklərindən toplanmış 
nümunələr arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Mövcud fərqlər 
də məhəlli xarakter daşıyır. 19-cu yüzildən sonra yaradılan 
folklor nümunələrinin mövzusunda, xüsusən ballada və xalq 
mahnılarında isə siyasi təsirlər nəticəsində fərq artmışdır.
Sovet dövründə hər vasitə ilə qaqauz ədəbiyyatını ümum- 
türk ədəbiyyatından ayırmağa çalışırdılar. Səbəb yenə də siya- 
silərin qarşılarına qoyduqları məqsəddən doğurdu. Qaqauzları 
soyköklərindən ayırmaq üçün hər vəchlə onların türk olmadığı, 
Osmanlı dövlətinin təsiri ilə dilləri türkləşdirilmiş bolqar ol- 
duğu vurğulanırdı. Bu siyasət I Pyotr zamanından başlasa da, 
1812-ci ildə Bessarabiyada yaşayan qaqauz türklərinə xüsusi
imtiyaz verilməsi ilə daha da sürətləndirildi.
Qaqauzların çoxu bu siyasətlə razılaşmamışlar. 1860-cı ildə 
qaqauz nümayəndə heyəti İstanbula gedərək Sultan Əbdüləzizə 
diləkcə (ərizə) verirlər. Onlara Osmanlı dövlətinin tərkibində 
muxtariyyət verilməsini istəyirlər. Lakin gündən-günə güclə- 
nən və yeni torpaqlar işğal edən Rusiyanın qarşısında qocalmış 
və zəifləmiş Osmanlı dövlətinin qaqauzların arzusunu gerçək- 
ləşdirməsi mümkünsüz idi.
Buna baxmayaraq, qaqauzlar öz haqlarına nail olmaq üçün 
mübarizəni davam etdirdilər.