Uygur, qaqauz, quzey

(Türkiye dışındakı..., 2002:50, 20-ci cild).
Azərbaycanda günəşin çıxması, yağışlı günlərin sona çatması 
üçün keçirilən „Qodu-qodu“ mərasimində oxunan nəğmələr qa- 
raçay-malkarlarda, qumuqlarda bir az fərqli şəkildədir. Qumuqlar 
bu „Qüdürbay“ (ayrı-ayrı bölgələrdə duqurmay, kassamay, mas- 
say, hüsemey kimi də deyirlər-Ə.Ş.) nəğməsi adı ilə oxuyur.
Məsələn, birisi oxuyur:
Qüdür-güdür Qüdürbay!
O birilər xorla səs verir:
- Hossay!
Qüdürbaynı görqenler!
- Hossay!
Görüb salam berqenlər!

---

- Hossay!
Salamıngın ari koy!
- Hossay!
Kapçığıma tari kuy!
- Hossay!
Tartıp boza etermen!
- Hossay! 
(Kumık xalk..., 2002:8)
Qumuqlarda da toylarda, mərasimlərdə oxunan nəğmələrin 
əksəriyyəti yeddi hecalıdır. Onlar çox vaxt dörd misra şəklində 
ifa edilir. Araşdırıcı Əmin Abid hələ 1928-ci ildə bu problemə 
diqqət yetirərək “Türk xalqları ədəbiyyatında mani nevi və 
Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri” adlı tədqiqatını çap et- 
dirmişdir 
(Abid Əmin, 1930:24) 
O, türk xalqlarından toplanmış 
beş min dördlük üzərində apardığı araşdırmasında yazır: “Qərb 
(Osmanlı) ləhcəsində mani, çöl Kırım türkcəsində çın, Kazan ilə 
cənub Kırımcada cır, özbəkcə əşulə, aşulə, İraq türk ləhcəsində 
turqu, qazax və qırğızlarda kayım öləng, yaxud aytıspa adlanır”. 
Yazarın fıkrincə bu dördlüklər müxtəlif cür adlandırılsa da, eyni 
kökdəndir. Qusardan olan tələbəsi Mustafa Əzəmətzadədən top- 
ladıği qumuq mani nümunələrini incələyən araşdırıcı yazmışdır: 
“Qumuq türkçəsi ilə Dağıstan əhalisi arasında da mani nevi 
inkişaf etmiş haldadır. Bunlar ümumi quruluşca Azərbaycan ba- 
yatılarına çox yaxın bir şəkil göstərməkdədirlər:
Bar, bar gəltir, bar gəltir,
Bazarda satar əltir.
Qaşın bulan gözünü,
Arası çəltir-çəltir.
At mindim alaşasın,
Ogür yekdim qaşqasın.

---

Alsam səni alırman,
Alman səndən başqasın.
Tar tırğırıq tar sokmak,
Tartayım biləgindən.
Tamurlanğan terəksən,
Taymadıng yürəgimdən.
Qapqara qara yaşman,
Qaralığım yaşırman.
Sən mağa gəlməsən də,
Sağa gəlip baş vurman.”