Uygur, qaqauz, quzey

(Pekacar Çetin, 2003:319-340, 4-cü cild).
Q.J.Ramsted qumuq türkcəsinə təsadüfən belə önəm ver- 
məmişdir. 1918-ci ildə keçirilən Quzey Qafqaz xalqlarının milli 
qurultaylarında qumuq türkcəsi dağlı xalqları adlandırılan 50-ə 
yaxın xalqın və etnik qrupun ortaq dil kimi qəbul edilmişdi.
Professor Bəkir Çobanzadə 1926-cı ildə Bakıda qumuq dili 
və ədəbiyyatından bəhs edən silsilə məqalələr yazaraq onların 
bir qismini jumallarda çap etdirmişdir 
(Çobanzadə Bəkir,
1925:29-31, sayı, 3). 
Az sonra bu məqalələri Azərbaycan Təd- 
qiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin nəşriyyatında ərəb qrafıkalı əlifba 
ilə kitab kimi çap etdirmişdir 
(Çobanzadə Bəkir, 1926). 
„Qu- 
muq dili və ədəbiyyatı tədqiqləri,, adlı 105 səhifəlik bu kitab ol- 
duqca yüksək elmi dəyərə sahibdir. Uzun müddət qumuq dili və 
ədəbiyyatı haqqında bu səviyyədə əsər ortaya qoyulmamışdır.
Azərbaycanın mühacirətdə olan ictimai-siyasi xadimi və 
elm adamı Mirzə Bala Məmmədzadə İslam ensiklopediyasında 
qumuqlar haqqında yazdığı məqaləsində onların tarixindən, 
soykökündən bəhs etməklə yanaşı, ədəbiyyatları haqqında da 
bilgi vermişdir 
(Mirza Bala, 1967:986-990, ö.cild). O, 
yazır:

---

“Kumuklarda ve komşularında yır-kazak tabiri meşhurdur. Ku- 
muklar yır yaratmakla tanınmışlardır. Halkın hafızasında kalan 
Irçı Kazak gibi en eski yır şairleri: Aksaylı Batır-Ay (Batray- 
Ə.Ş.), Tarkili Ananay-Arslan ve Torkalı Piridir. Yakın zaman- 
ların yır şairleri şunlardır: Aksaylı Sultanbeg, Endireyli Ansari 
Zülkameyn (Bu şəxs Aşıq Ansar kimi də tanınır-Ə.Ş.), Hama- 
matyurtlulı Alıp-Murza (Alıpmurza) ve Kostekli Harun.
Kumuk halk edebiyatının lirik kısmını sarın denilen dörd- 
lükler ile yas adını taşıyan ağıtlar teşkil eder. Düğün ve eğlen- 
celerde ve alelumun münasip düşen her fırsatta, bir çalğıcının 
refakatinde, irticalen söylenen dörtlükler, medhiyenin zıddı 
olan ve Azerbaycanda bedhiye (bedye) denilen ve tenkidi-hicvi 
bir mahiyet taşıyan halk şiirinin aynıdır. Her iki memlekette 
karşı-karşıya gelen iki şahs, o günün hakim bir mevzunu ve ya 
meseleni ele alarak, sıra ile dördlüklerini düzerler. Ekseriya 
dinleyenler de, el çırpmak sureti ile, buna iştirak ederler. Yas 
ise, matem günlürinde, bir ölü üzerinde ve ya arkasından söy- 
lenen ve benzerine yine Azerbaycanda şahid olduğumuz ağıt- 
lardır (ağı)”