Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

7.4. Tarif tizimi elementlari 
Ko`pchilik korxonalarda ish haqini hisoblash tarif tizimi, ayniqsa uning tarif 
stavkasi va tarif setkalari kabi elementlari asosida amalga oshiriladi.
 

---

100 
Tarif tizimi
turli normativ materiallar majmuidan iborat bo`lib, ular 
yordamida korxonadagi xodimlar ish haqi darajasi ularning malakasi, ishlarning 
murakkabligi, mehnat sharoitlari, korxonalarning jug`rofik joyi va boshqa tarmoq 
xususiyatlariga qarab belgilanadi. Tarif tizimining asosiy elementlariga tarif 
setkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka ma`lumotnomalari, lavozim maoshlari, 
xizmatchilar lavozimlarining tarif ma`lumotnomalari, tarif stavkalariga ustama va 
qo`shimcha haqlar, ish haqiga doir mintakaviy malaka koeffitsientlari kiradi. 
Tarif setkalari
mehnatga haq to`lashdagi mutanosibliklarni malaka 
darajasini hisobga olgan holda, belgilash uchun xizmat qiladi. U tarif razryadlari va 
ularga mos keluvchi tarif koeffitsientlari yig`indisini ifodalaydi. Tarif koeffitsienti-
ning eng past razryadi birga teng deb olinadi. Undan keyingi tarif razryadlari mos 
keluvchi tarif stavkalari birinchi razryadli tarif stavkasidan necha marta katta 
bo`lishini ko`rsatadi. 
Kadrlar, mehnat unumdorligi va ish haqi o`zaro chambarchas bog`liq 
bo`lgan tushunchalar hisoblanadi. Har bir korxonada mehnat va ish haqi bo`yicha 
reja tuzilib, uning maqsadlari ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash zahiralarini 
topish va bu asosda mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bu 
rejalarga ko`ra mehnat unumdorligining o`sish sur`ati o`rtacha ish haqi suratlaridan 
tezroq o`sishi lozim. 
Tarif stavkasi 
−
 
turli guruh va kategoriyadagi ishchilarning vaqt birligidagi 
mehnati uchun to`lanuvchi haqning mutlaq (absolyut) o`lchamidir. Minimal tarif 
stavkasi yoki birinchi razryadli stavka boshlang`ich hisoblanadi. U eng oddiy 
mehnat turiga to`lanuvchi haq darajasini belgilab beradi. 
Tarif stavkalari – razryadlar shkalasidan iborat bo`lib, ularning xar biriga uz 
tarif koeffitsienti berilgan va xar qanday razryadning tarif stavkasi birinchi 
razryaddan necha marta ko`pligini kursatib turadi. Birinchi razryadning tarif 
koeffitsienti birga tengdir. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tarif koeffitsent-
larining miqdori korxonalarda tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi. Jamoa 
shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining shartnoma 
shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmaslik lozim.

---

101 
Tarif stavkasi –ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq to`lashning pul bilan 
ifodalangan mutloq miqdoridir. Birinchi razryad tarif stavkasi va tarif stavkasi 
asosida shundan keyingi har bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. 
Birinchi razryad tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan belgilanadi va 
bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga, ikkinchi tomondan, tarmoq 
bitimida aks ettirilgan mehnatga haq to`lash shartlariga bog`liq bo`ladi. Bunda u 
belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam bo`lmasligi lozim. Tarif stavkasi 
ishchilar mehnatiga haq to`lash darajasini belgilash uchun boshlang`ich miqdor 
hisoblanadi, bunda korxona mehnatga haq to`lashning qanday shakllari va tizimlari 
qo`llanilishini e`tiborga olmaydi.
Tanlangan vaqt birligiga qarab tarif stavkalari soatbay, kunbay va oylik 
maoshlardan iborat bo`ladi. Eng ko`p tarqalgan soatbay tarif stavkalari bo`lib, ular 
asosida turli qo`shimcha haqlar hisoblab chiqiladi. Kundalik va oylik stavkalar 
soatbay stavkalarni ish smenasidagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangan 
o`rtacha oylik soatlar soniga ko`paytirishi yo`li bilan hisoblab chiqiladi.