Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

Iqtisodiy samaradorlik
samaradorlikka qaraganda bir muncha tor ma`noni 
anglatadi. U qabul qilinayotgan qarorlarning xo`jalik yuritishda maqsadga 
muvofiqligini tavsiflaydi hamda barcha hollarda samaraning unga erishish uchun 
ketgan xarajatlar(ishlab chiqarish resurslari)ga nisbati sifatida aniqlanadi. 
Xarajatlar qanchalik kam bo`lsa (mahsulot sifatiga ta`sir qilmagan holda), samara 
shunchalik ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik ham ortadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik
ishlab chiqarish samaradorligini mehnat 
sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat 
o`rtasidagi farqni yo`qotishni inobatga olgan holda tavsiflaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlik bir vaqtning o`zida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish, 
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning har tomonlama 
rivojlanishi va uning barcha qobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi 
hisoblanadi. Bevosita ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va 

---

32 
madaniyatining o`sishi, aholi sog`lig`ining yaxshilanishi va umr ko`rishining 
uzayishida aks ettiriladi. 
3.2. Iqtisodiy samaradorlikni tavsiflovchi ko`rsatkichlar.
O`zbekistondagi sanoat korxonalari va butun xalq xo`jaligining ishlab 
chiqarish faoliyati samaradorligi bir qancha iqtisodiy ko`rsatkichlarni tahlil qilish 
asosida aniqlashi mumkin. Ulardan eng muhimlari – quvvat yoki mahsulot 
birligiga to`g`ri keladigan kapital qo`yilmasi miqdori; mahsulot tannarxi; 
qo`shimcha kapital xarajatlarini qoplanish muddati; mehnat unumdorligi; foyda, 
daromad; mahsulot hajmining ko`payishi, sifatining yaxshilanishi, xom-ashyo va 
materiallarning birligidan olinadigan mahsulot hajmining ko`payishi yoki bir birlik 
mahsulot ishlab chiqarishda ularning xarajat miqdori va bu miqdorni belgilangan 
me`yor, reja darajasiga nisbatan kamayishi; fond qaytimi; fond rentabelligi; 
dastgohlar ish unumi; ish vaqti va korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan 
foydalanish darajasi va boshqalar. Shuning uchun barcha ishlab chiqarish 
samaradorligi ko`rsatkichlari 6 turga ajratilgan: 
1) umumiy ko`rsatkichlar;
2) mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari;
3) asosiy ishlab chiqarish fondlari;
4) aylanma mablag`lari;
5) kapital qo`yilmalardan foydalanish ko`rsatkichlari;
6) tashqi iqtisodiy aloqalarning samaradorlik ko`rsatkichlari. 
Variantlarning absolyut (mutlaq) va nisbiy (qiyosiy) iqtisodiy samaradorlik 
ko`rsatkichlari iqtisodiy samaradolikni, ya`ni ijtimoiy mehnat unumdorliginint 
oshishi mezonini to`g`ri aks ettirishi kerak. Ammo, bu talabga alohida olingan 
ko`rsatkichlardan hech biri to`liq javob bermaydi. 
Turli vaqtdagi kapital mablag`larni va joriy xarajatlarni quyidagi holda 
keltiriladi: 
a) qurilish muddatlari har xil bo`lganda; 
b) kapital mablag`lar qurilish davri ichida bir xilda taqsim etilganda; 

---

33 
с) qurilishni navbat bilan olib borishga imkoniyat bo`lganda; 
d) ishlatish jarayonida joriy xarajatlar xar xil dinamikaga ega bo`lganda. 
Ma`lum bir obyektni qurish uchun ketadigan xarajatlarning samaradorligini 
aniqlashda, odatda o`zaro bog`liq bo`lgan tarmoqlardagi yoki ishlab chiqarishdagi 
kapital xarajatlar va mahsulotning tannarxi hisobga olinadi. Agar muayyan tadbirni 
amalga oshirish uchun o`zaro bog`liq bo`lgan tarmoqlarda kapital xarajatlar va 
erishilgan iqtisod nazarda tutilsa, samaradorlik miqdori to`g`ri aniqlangan bo`ladi. 
Masalan, issiqlik elektr stantsiyasini qurish yoqilg`i sanoatining rivojlanishi uchun 
va transportni ko`paytirish, yo`llar qurish uchun ajratiladigan kapital 
mablag`larning o`sishiga olib keladi. 
Odatda, kapital xarajatlar muayyan tarmoq yoki obyekt uchun kerak bo`lgan 
aylanma fondlar elementlarini (xom-ashyo, yoqilg`i, muhim yordamchi 
materiallar) ishlab chiqaruvchi o`zaro bog`liq bo`lgan tarmoqlar to`plami uchun 
hisoblanadi. Shu tarmoq yoki obyekt uchun kerak bo`lgan asosiy fondlar 
elementlarini ishlab chiqaruvchi o`zaro bog`liq tarmoq guruhlari uchun esa bunday 
kapital xarajatlar hisobga olinmaydi. Chunki, asosiy fondlarning elementlari ishlab 
chiqarish jarayonida doimo iste`mol etiladi va muayyan obyektning normal ishlab 
turishi uchun ularning yonma-yon turgan tarmoqlarida uzluksiz ravishda ishlab 
chiqarib turishi kifoya. Sababi, asosiy fondlar muayyan obyektda uzoq vaqt ichida 
bir marta iste`mol qilinadi. Kapital mablag`lar samaradorligini hisoblash 
jarayonida o`zaro bog`liq bo`lgan tarmoqlarni nazarda tutish darajasiga kelganda 
zamonaviy EHMlar bunday vazifani muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatini beradi. 
Lekin amalda bunday hisoblashga hojat yo`q. Chunki, har bir navbatdagi 
bog`lanish pog`onasida bevosita xarajatlarga qo`shiladigan tutash mablag`lar 
miqdori kamayib boradi va uchinchi tutashgan tarmoqlar doirasidan boshlab 
bevosita xarajatlarning o`sishi juda xam pasayib ketadi. Tutash xarajatlar har bir 
tutashish doirasida oldingi xarajatlarning 25 foizini tashkil qilsin deb, faraz qilaylik 
Bunda bog`lanishning birinchi doirasi bevosita xarajatlarni 25 foizga ko`paytiradi, 
ikkinchisi 6,75, uchinchisi 1,86 foizga va shunga o`xshash. 

---

34 
Kapital mablag`larni hisoblashda bog`lanish koeffitsienti deb, umumiy 
bog`lanish xarajatlarining asosiy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun ketgan 
bevosita xarajatlarga nisbatan tushunish kerak. Bu koeffitsient umumiy 
xarajatlarning asosiy xarajatlardan necha marta ko`pligini ko`rsatadi. Shuning 
uchun xarajatlarning samaradorligini ifodalashda qo`llash nihoyatda zarur. 
Tutashgan kapital xarajatlar ko`pincha bevosita ketgan kapital mablag`lar 
hajmiga nisbatan bir necha marta ko`p bo`ladi. Masalan, bu koeffitsient qora 
metallurgiyada 2,5 ga, avtomobil` sanoatida – 4, alyuminiy ishlab chiqarishda 3,7 
ga teng. 
Masalan, tannarx faqat korxonaning mahsulot ishlab chiqarish uchun 
sarflangan xarajatlarinigina aks ettiradi. Bunda qo`shimcha mahsulot nazarda 
tutilmaydi. Mehnat unumdorligi ko`rsatkichida esa, buyumlashgan mehnat sarfi 
aks etmaydi. Kapital mablag`larning solishtirma birligi xarajatini ifodalovchi 
ko`rsatkichlar esa korxonada sarflangan xarajatlarni o`zida mujassamlashtirmaydi 
va shuning uchun iqtisodiy samaradorlikni to`la ifodalab bermaydi. Rentabellik 
ko`rsatkichi esa ishlab chiqarish, taqsimot va muomala sharoitlarini nazarda tutgan 
holda aniqlanadi, shuning uchun bu ko`rsatkich haqiqiy iqtisodiy samaradorlikni 
noto`g`ri ifodalanishi mumkin. 
Asosiy ko`rsatkichlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
kapital mablag`larning solishtirma birligi; mahsulot tannarxi, mehnat 
unumdorligi, qo`shimcha kapial mablag`larning qoplanish muddati yoki 
samaradorlik koeffitsienti. 
1. Kapital mablag`larning solishtirma birligi deb, ishlab chiqarish 
quvvatlarining ishga tushirish uchun yoki tayyor mahsulotlarning natural yoki 
qiymat ifodada o`sishi uchun ketgan kapital mablag` miqdoriga aytiladi. Bu 
ko`rsatkichni qo`llanish uchun yangi texnika va texnologiyani joriy etish, ishlab 
chiqarishni tashkil etishda eng yangi, progressiv usullarni joriy etish va boshqa 
omillarni ko`zda tutgan holda har bir sanoat tarmog`i uchun kapital mablag`ning 
solishtirma birligi hisoblab chiqiladi. 
2.
Mahsulot 
tannarxi 
iqtisodiy 
samaradorlikni 
tavsiflovchi 
asosiy 

---

35 
ko`rsatkichlardan biridir. Variantlarni taqqoslanayotganda shunday tannarx 
ko`rsatkichi olinishi kerakki, uning tarkibiga ishlab chiqarilayotgan mahsulotni 
iste`mol qiluvchiga tashib berish uchun ketadigan xarajatlar ham kirgan bo`lsin. 
3.
Mehnat unumdorligi ishlab chiqarilayotgan mahsulotni ishchilar soniga 
emas, balki korxona yoki tarmoqparda bevosita ishlab chiqarish bilan band bo`lgan 
ishlovchilar soniga bo`linib topiladi. Iqtisodiy samaradorlikni kunlik yoki oylik 
mehnat unumdorlikni emas, balki bir soatda erishilgan mehnat unumdorligi 
aniqroq ifodalaydi. 
4.
Qo`shimcha kapital mablag`lar samaradorlik koeffitsienti taqqoslana-
yotgan variantlar mahsulot tannarxlari ayirmasidan olingan miqdorni bu variant-
larni joriy etishga kerak bo`lgan kapital mablag`lar ayirmasidan kelib chiqqan 
miqdorga nisbati bilan topiladi. Bu ko`rsatkich qo`shimcha kapital mablag`larning 
xar bir so`miga mahsulot tannarxining kamayishi natijasida olinadigan iqtisodiy 
samarani ifodalaydi. 
5.
Qoplanish 
muddati 
yoki 
qo`shimcha 
kapital 
mablag`larning 
samaradorlik koeffitsienti ushbu formulalar bilan topiladi. 
2
1
2
1
2
1
2
1