Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

paxta balansini
tuzishdan boshlanadi. 
Paxta balansida mo`ljallangan hajmda tola va boshqa yordamchi mahsulotlar 
ishlab chiqarishni ta`minlaydigan paxta resurslari aniqlanadi. Paxtani qayta 
ishlashdan olinadigan mahsulotlar hajmi faqat xom-ashyo resurslarigagina bog`liq 
bo`lmay, balki korxonaning ishlab chiqarish quvvatiga ham bog`liq bo`lganligi 
uchun asosiy uskunalardan foydalanish rejasini ham tuzib chiqish, bu uskunalar-
ning ish unumi me`yorini asoslash, zavodning ish rejasini belgilab chiqish zarur.

---

274 
Paxta tolasi ishlab chiqarish hajmi mavjud xom-ashyo resurslariga, tola 
chiqishining me`yorlariga va texnologik uskunalardan foydalanish rejasiga amal 
qilgan holda selektsiya navlariga qarab, davrlar va choraklar bo`yicha belgilanadi. 
Paxta tolasi miqdori
quyidagi tarzda ikki xil usul bilan aniqlanadi: 
1. Tola chiqishi me`yoriy ko`rsatkichiga asoslanib: 
100
r
n
T
T
Q
Q

=
, 
bu yerda,
Q
n
– tayyorlangan qayta ishlanadigan paxta miqdori, tonna; 
T
r
 
– me`yoriy o`rtacha tola chiqishi ko`rsatkichi, %. 
2. O`rnatilgan asbob-uskuna ish unumi va foydali ish vaqtiga asoslanib: 
Q
T 
= K
m
 

 K
a
 

 P
r
 

 T 

 UFK , 
bu yerda, 
K
m
– o`rnatilgan jinlar soni, dona; 
K
a
– jindagi arralar soni, dona; 
P
r
– o`rnatilgan jin uskunasi o`rtacha ish unumi, kg. arra/soat; 
T 
– ish vaqti yillik fondi, soat; 
UFK 
– foydali ish koeffitsienti. 
Paxtadan olinadigan boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish ko`rsatkichlari 
paxta tolasi olish uchun mo`ljallangan paxtaning hajmiga qarab hosila tarzida 
belgilanadi. 
Olinadagan chigit miqdori qayta ishlanadigan paxtaning hajmiga, olinadigan 
momiq miqdori rejasi esa tozalanadigan chigitning hajmiga va undan chiqadigan 
momiqning foiziga qarab belgilanadi. 
Qayta ishlanadigan paxta xom-ashyosining assortimenti belgilanayotgan 
paytda, birinchi navbatda, past navli paxta xom-ashyosini qayta ishlashni ko`zda 
tutish zarur, chunki bunday paxtani uzoq vaqt saqlash ortiqcha mehnat va mablag` 
sarflashga sabab bo`ladi.Birinchi navbatda quritish-tozalash tsexlaridan kelib 
tushgan paxtani qayta ishlash kerak, chunki bunday paxta ko`p turib qolsa, uni 
ikkinchi marta quritishga to`g`ri keladi. 

---

275