Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

 
15.2. Korxona kapitalini shakllantirish tamoyillari. 
Naqd pul aylanishi pulning muomala vositasi vazifasidan kelib chiqadi.
Naqd pul aylanishi deganda,
ma`lum davrda naqd pullar vositasida amalga 
oshirilgan barcha to`lovlar yig`indisi tushuniladi. Bu to`lovlar banknot yoki 
tangalar orqali amalga oshiriladi.

---

222 
Naqd pullar harakati bankdan boshlanadi, ular bankdan chiqib korxona va 
tashkilotlarning kassalariga kelib tushadi. Korxona va tashkilotlar esa bu pullarni 
ish haqi, stipendiya, nafaqa va boshqa to`lovlar sifatida kishilarga to`laydilar. 
Kishilar o`z navbatida bu pullarga tovarlar sotib oladilar, o`zlariga ko`rsatilgan 
xizmatlar haqini to`laydilar. Bu pullar yana savdo va xizmat ko`rsatuvchi 
korxonalar kassalariga kelib tushadi. Ular esa naqd pul tushumlarini o`zlariga 
xizmat ko`rsatuvchi bankka topshiradilar. Naqd pullar harakati ana shu tarzda 
yakunlanadi va yangidan boshlanadi. Bu hol to`xtovsiz takrorlanaveradi. 
Naqd pulsiz hisob – kitoblar 
deganda, pul mablag`larining bankdagi bir 
hisob raqamidan boshqa hisob raqamiga naqd pul ishtirokisiz, faqat hujjatlar 
asosida o`tkazish tushuniladi. Odatda, naqd pulsiz hisob - kitoblarni ko`pchilik 
«pul ko`chirish» yoki «pul o`tkazish» deb tushunadi.
Boshqacha qilib aytganda, pul mablag`lari mahsulot sotib oluvchining 
bankdagi hisob raqamidan mahsulot yetkazib beruvchining hisob raqamiga 
o`tkaziladi. Ya`ni, birinchi hisob raqamidagi mablag`lar kamaytiriladi, 
ikkinchisidagi esa ko`paytiriladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar naqd pul muomalasiga nisbatan quyidagi 
afzalliklarga
ega: 
-
korxonalar, tashkilotlar va xo`jaliklarning naqd pulga bo`lgan ehtiyoji 
keskin qisqaradi; 
-
naqd pulsiz hisob-kitoblardan foydalanish naqd puldan foydalanishga 
nisbatan arzonga tushadi; 
-
pul mablag`larining xavfsizligi ta`minlanadi; 
-
pul harakati tezlashadi; 
-
hisob-kitoblar banklar orqali amalga oshirilishi tufayli, ularning 
qonuniyligini nazorat qilish imkoniyati tug`iladi va boshqalar. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi asosiy tamoyillar (prinsiplar) asosida 
tashkil etiladi:
1. Barcha korxona, tashkilot va xo`jaliklar banklarda o`z hisob raqam 
(schyot) larini ochishlari va mablag`larini shu hisob raqamlarida saqlashlari shart. 

---

223 
2. Barcha hisob-kitoblar faqat banklar orqali amalga oshiriladi. 
3. Tovarlar va xizmatlar uchun to`lovlar pul egasining roziligi bilan amalga 
oshiriladi. 
4. To`lovlar pul to`lovchining o`z mablag`lari yoki bankdan olgan krediti 
hisobidan amalga oshiriladi va boshqalar. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda amalga oshirilib, amalga 
oshirishda ko`llaniladigan hujjatlar naqd pulsiz hisob-kitob shakllari xisoblanadi. 
Ularga quyidagilar kiradi: 
▪
To`lov topshiriqnomasi bo`yicha hisob-kitoblar 
▪
To`lov talabnomasi bo`yicha hisob-kitoblar 
▪
Inkasso topshiriqnomasi bo`yicha hisob-kitoblar 
▪
Akkreditiv bo`yicha hisob-kitoblar 
▪
Hisob-kitob cheki bo`yicha hisob-kitoblar