Uslubiy majmua

Sistemalarning o„ziga xos xususiyatlari
. Sistemalarning muhim umumiy xususiyatlari 
sistemali yondashuvning bir qancha tamoyillarini ta‘riflash imkonini beradi.
Birinchi – yaxlitlik tamoyili. Har qanday sistema ko‗p sonli elementlardan tashkil topadi, 
lekin ularning yig‗indisiga bog‗liq emas. 
Ikkinchi tamoyil – sistemali tuzilishining ierarxiyaviyligi: sistemaning har bir elementi 
murakkab tuzilishga ega bo‗lib, nisbatan mustaqil sistema sifatida qaraladi. Ayni vaqtda 
o‗rganilayotgan sistema murakkabroq sistema tarkibiga uning elementlaridan biri sifatida kiradi.

---

65 
Uchinchi tamoyil – sistemani tashkil etuvchi elementlar bir-biri bilan muayyan 
munosabatlarga kirishadi. Ularning orasida eng muhimlari sistema tashkil etuvchi, sistemaning 
yaxlitligini ta‘minlovchi elementlardir.
Sistemani o‗rganish strukturaviy va funksional yondashuvlardan foydalanishni nazarda 
tutadi.
Strukturaviy yondashuv sistemani uning tuzilishi va shakli nuqtai nazaridan o‗rganish 
imkonini beradi. 
Funksional yondashuv esa, sistemaning xulq-atvori va boshqa sistemalar bilan o‗zaro 
aloqalarini tadqiq etish uchun imkoniyat yaratadi. Sistemalarning o‗zaro aloqasi kauzal, aniq 
belgilangan va statistik, ya‘ni ehtimol tutilgan bo‗lishi mumkin. Sistemaning muhitdagi xulq-
atvori aktiv va reaktiv bo‗lishi mumkin. Sistemaning aktiv xulq-atvori maqsadlar nuqtai 
nazaridan tavsiflanishi mumkin.
Sistemalarning tiplari.
Sistemalarning umumiy belgilari bilan bir qatorda, muayyan 
tiplari faqat o‗zigagina xos bo‗lgan tipologik belgilarga egadir. Masalan, belgilar sistemalarini 
o‗rganish bilan ilmiy bilimning alohida sohasi-semiotika shug‗ullanadi. U bizning til haqidagi, 
madaniyat turli tillarining o‗xshash jihatlari va farqlari haqidagi tasavvurlarimizni sezilarli 
darajada boyitadi.
Kibernetika boshqaruvchi sistemalar xulq-atvorini o‗rganadiki, bu oqilona asoslangan 
boshqaruv 
sistemalarini 
yaratish 
imkonini 
beradi. 
O‗yinlar 
nazariyasi 
bizning 
konfliktlashayotgan sistemalar haqidagi tasavvurimizni ancha kengaytiradi, sinergetika esa o‗ta 
murakkab sistemalar xulq-atvorining qonuniyatlarini aniqlaydi. SHunday qilib, sistema, struktura 
va element kategoriyalari fan va falsafani yanada boyitib, muhim metodologik vazifani bajaradi.
Elementlari va strukturasining xususiyatiga ko‗ra sistemalarning har xil turlari farqlanadi. 
Ob‘ektiv borliqda mavjud bo‗lgan moddiy sistemalarni va ob‘ektiv borliqning inson ongidagi 
in‘ikosi hisoblangan ideal sistemalarni farqlash ayniqsa keng tarqalgan. Elementlari va 
aloqalarining soniga ko‗ra sodda va murakkab sistemalar farqlanadi.