Uslubiy majmua

Bahona va shart.
Sabab, bahona va shartni farqlash lozim. Bahonani sub‘ektiv sabablar 
qatoriga kiritish mumkin. Bunda voqea yoki sherikning harakati o‗zining, odatda, noto‗g‗ri javob 
harakatlarini oqlash maqsadida talqin qilinadi va baholanadi. SHartlar-amaldagi yoki ehtimol 
tutilgan sababning mavjudlik muhitini tashkil etadigan ichki omillar va tashqi munosabatlar 
40
Қаранг: Юм Д. Соч.: в 2 т. Т. 2– М.: 1965-1966.. –С. 44-46. 
41
Юм Д. Соч.: в 2 т. . Т. 2. – М.: 1965-1966–С. 46. 

---

67 
majmuidir. Sinergetika muhitga yagona negiz, bo‗lg‗usi tuzilmaning rang-barang shakllari 
manbai, rivojlanishning turli yo‗llari uchun maydon sifatida qaraydi. Sabab-oqibat munosabatlari 
tizimida shartlarning amaldagi ahamiyatini tushunish uchun quyidagi misolni ko‗rib chiqamiz. 
Fuqaro A. xotini suzishni bilmasligidan xabardor bo‗lgani holda, undan qutulish uchun uni 
dengiz bo‗ylab sayohatga yuboradi. Oqibatda xotini suvga cho‗kib o‗ladi. Erning harakatlari 
xotin o‗limining sababi hisoblanadimi? Bu misol shartlar o‗z holicha oqibat sababi bo‗la 
olmasligini, lekin sababning amalga oshishiga ko‗maklashadigan yoki monelik qiladigan omil 
hisoblanishini ko‗rsatadi.
Sinergetika sababiyat haqida.
Sababiyat haqidagi falsafiy qarashlar uzoq evolyusiya 
jarayonini boshdan kechirdi. Mexanistik yondashuv sababni sirtdan ko‗rsatilgan ta‘sir sifatida 
talqin qiladi. Dunyo jismlarning tartibga solingan, oldindan aytish mumkin bo‗lgan aniq o‗zaro 
aloqasi sifatida tasavvur qilinadi. Tasodifning mavjudligi rad etiladi. Sababiyat zanjirlari chiziqli 
xususiyat kasb etadi, oqibat sabab ta‘siriga proporsional bo‗ladi. Binobarin, sababiyat 
zanjirlariga qarab rivojlanish jarayonining o‗tmishini ham, kelajagini ham aniqlash mumkin. 
Ammo ilmiy bilimning rivojlanishi mexanistik determinizmning asossizligini namoyish etadi. 
Sinergetika yo‗nalishi asoschilaridan biri I.R.Prigojin mexanistik determinizmga shunday baho 
beradi: «Dinamika ratsionalistik modelining mahsuli sifatida tushunilgan determinizm endilikda 
ayrim hollardagina namoyon bo‗luvchi xossa bilan bog‗lanadi»
42
, deb baho beradi.
Fan rivojlanishi bilan sabab-oqibat aloqalarining statistik qonuniyatlari va ehtimoliy 
tabiati haqidagi tasavvur yuzaga keladi. Murakkab sistemalarning o‗z-o‗zini tashkil etishi 
haqidagi fan – sinergetika determinizm talqiniga ma‘lum aniqliklar kiritdi. Bir qator ilmiy 
dalillar olimlar har qanday tabiiy hodisalar stoxastik xususiyatga ega va muayyan noaniqlik 
sharoitida yuz beradi, degan xulosa chiqarishiga olib keldi. Murakkab sistemalar uchun, odatda, 
rivojlanishning bir necha muqobil yo‗llari mavjud bo‗ladi. Sinergetika sabab-oqibat aloqalari 
nomutanosib sistemalarda namoyon bo‗lishining o‗ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Bu 
sistemalarning rivojlanishi ko‗p variantlidir. Bunda evolyusiyaning har qanday turi emas, balki 
yo‗llarning muayyan doirasi mavjud bo‗lishi mumkin. Rivojlanishda kutilmagan burilishlar yuz 
berish ehtimoli mavjud, chunki u tasodifiy aloqalar orqali sodir bo‗ladi. Nomutanosib sistemalar 
tashqi omillarga o‗ta ta‘sirchandir. SHu bois intensivlik darajasiga ko‗ra ahamiyatsiz bo‗lgan 
ta‘sirlar ham kutilmagan natijalarga olib keladigan shikastli oqibatlar sababi bo‗lishi mumkin.