Uslubiy majmua

Bilim shakllari
- Inson o‗zini qurshagan olamni anglab etadi, uni har xil usullar 
yordamida o‗zlashtiradi. Bu usullardan ikkita eng muhimini qayd etish mumkin. Birinchi – 
moddiy-texnikaviy usul – tirikchilik vositalarini ishlab chiqarish, mehnat, amaliyot. Ikkinchi – 
ma‘naviy (ideal) usul; uning doirasida sub‘ekt va ob‘ektning bilishga doir munosabatlari ular 
o‗rtasidagi ko‗p sonli munosabatlarning biridir. O‗z navbatida, bilish jarayoni va unda olinadigan 
bilimlar amaliyot va bilishning tarixiy rivojlanishi mobaynida tabaqalanadi va o‗zining har xil 
shakllarida mujassamlashadi. Bilishning bu shakllari, garchi o‗zaro bog‗liq bo‗lsa-da, lekin bir-
biriga o‗xshamaydi va har bir biri o‗ziga xos xususiyatlarga ega. 
Bilish, ma‘naviy faoliyat shakli sifatida, jamiyat paydo bo‗lgan davrdan va jamiyat bilan 
birga muayyan rivojlanish bosqichlaridan o‗tib kelmoqda. Bu bosqichlarning har birida bilish 
jarayoni insoniyat tarixi mobaynida yuzaga kelgan rang-barang va o‗zaro bog‗langan ijtimoiy-
madaniy shakllarda amalga oshiriladi. SHu bois yaxlit hodisa sifatidagi bilishni biron-bir 
shaklga, hatto so‗zning o‗z ma‘nosidagi bilishni to‗liq «qoplamaydigan» ilmiy shaklga ham 
bog‗lash mumkin emas. SHu sababli gnoseologiya umumlashtirish uchun faqat bir soha – ilmiy 
bilimdan va hatto yuksak darajada rivojlangan tabiatshunoslikdan material olib, o‗z xulosalarini 
chiqara olmaydi.
Kundalik amaliy bilim.
Tabiat haqida, shuningdek odamlarning o‗zlari, ularning 
yashash sharoiti, ijtimoiy aloqalari va hokazolar to‗g‗risida elementlar bilimlar beruvchi 
kundalik-amaliy bilimlar bilishning tarixan eng birinchi shakli hisoblanadi. Bilishning bu shakli 
kundalik hayot, odamlar amaliy tajribasidan kelib chiqqan. SHu asosda olingan bilimlar garchi 
45
Толстой Л.Н. Воспоминания. – М.: Прогресс, 1991. – С.3. 

---

76 
mustahkam bo‗lsa-da, biroq tartibsiz, tarqoq xususiyatga ega bo‗ladi, ma‘lumotlar, qoidalar va 
shu kabilarning oddiy majmuini tashkil etadi. Kundalik bilish sohasi juda rang-barang. U 
sog‗lom fikr, e‘tiqodlar, belgi-alomatlar, shaxsiy tajribadan chiqarilgan dastlabki xulosalar, 
ularning an‘analar, rivoyatlar, o‗gitlar va hokazolarda ifodalangan ko‗rinishlari, intuitiv ishonch, 
sezgilar va shu kabilarni o‗z ichiga oladi.
Kundalik bilim – bu har xil faoliyat shakllari – jumladan ishlab chiqarish faoliyati, estetik 
faoliyat, siyosiy faoliyat va hokazolarning ta‘sirida shakllanadigan turmush bilan bog‗liq 
tushunchalar majmui avlodlar to‗plagan jamoa kollektiv tajribasi mahsuli hisoblanadi.
SHaxsiy darajada kundalik bilim muayyan shaxsning emotsional kechinmalari va o‗z 
hayot tajribasini anglab etishi bilan bog‗liq. Inson dunyoni nafaqat ilmiy o‗rganish, balki o‗z 
hayoti, kundalik amaliyotida o‗zlashtirish jarayonida ham tushunib etadi. Bunday 
o‗zlashtirishning universalligini hozirgi zamon nemis faylasufi Gadamer «dunyoni sinash» deb 
nomlagan. Kundalik bilim zamirida odamlar faoliyatining rang-barang shakllari yotadi. Bu 
faoliyat turlari urf-odatlar, rasm-rusumlar, bayramlar, marosimlar, jamoa harakatlari (o‗yin, raqs 
va h.k.), axloqiy qoidalar va taqiqlar bilan tartibga solinadi. Ular odamlarni jamoaviy ijtimoiy, 
madaniy tajribaga jalb etish vositalari bo‗lib xizmat qiladi, odamlarning tabiatga va bir-biriga 
munosabatini tartibga soladi, yangi bilimlarning shakllanishiga xizmat qiladigan boshlang‗ich 
bilim sifatida amal qiladi.