Uslubiy majmua

Zaruriyat va tasodif dialektik aloqadorligi quyidagilarda namoyon bo„ladi
.
Ichki va tashqi narsalar tushunchalari nisbatdosh ekanligini e‘tiborga olish muhimdir. Bir 
jihatdan ichki bo‗lgan narsa boshqa bir jihatdan tashqi xususiyat kasb etadi. Masalan, 
sayyoralarning Quyosh sistemasi orbitalari bo‗ylab harakati bu sayyoralarni o‗zaro bog‗lovchi va 
ular aylanayotgan orbitalar shaklini belgilovchi ichki munosabatlar bilan belgilanadi. Quyosh 
sistemasiga nisbatan boshqa kosmik ob‘ektlar tashqi muhitni tashkil etadi. Ammo Quyosh 
sistemasi galaktika elementi bo‗lib, yulduzlararo makonda muayyan o‗rin egallaydi. SHu sababli 
ayni shu ob‘ektlar Quyosh sistemasi sayyoralari evolyusiyasining ham, ularga yaqin kosmik 
jismlar evolyusiyasining ham ichki manbai hisoblanadi. SHu boisdan zaruriyat va tasodif 
tushunchalari ham nisbatdoshdir: bir jihatdan tasodifiy bo‗lgan narsa boshqa bir jihatdan zaruriy 
hisoblanadi.
Zaruriyat va tasodif qarama-qarshiliklar bo‗lsa-da, lekin ular birdir. Har qanday hodisa 
ichki zaruriyat tufayli yuz beradi, ammo uning yuz berishi ko‗p sonli tashqi omillar bilan bog‗liq 
bo‗lgani bois, zaruriyatni tasodif muqarrar tarzda to‗ldiradi. Bu zaruriyat ham, tasodif ham sof 
holda mavjud bo‗lmasligini anglatadi. Tasodif – zaruriyatning namoyon bo‗lish shaklidir. 
Zaruriyat, sabab, qonunni kashf etish – ahamiyatsiz, tasodifiy narsalarni mavhumlashtirish 
demakdir.
Bir qarashda zaruriyat sababiyatga zid bo‗lib tuyuladi. Bu ziddiyat yo tasodifiy hodisa 
sababga ega emasligi bilan, yo tasodifiy hodisalar umuman bo‗lmasligi bilan izohlanishi 
mumkin. Amalda har qanday, shu jumladan tasodifiy hodisa ham muayyan sababga ega bo‗ladi. 
XVII-XVIII asrlarda zaruriyat va tasodif talqinida tabiatda tasodif mavjud emas, degan tasavvur 
hukm surgan. Ingliz faylasufi T.Gobbs: «Ertaga yog‗adigan yomg‗ir zarur, ya‘ni zaruriy sabablar 
bilan belgilangan; lekin biz unga tasodifiy deb qaraymiz va uni shunday ataymiz, zero amalda 
mavjud sabablarni hali bilmaymiz. Umuman olganda, zaruriy sababini biz ko‗ra olmaydigan 
narsa tasodifiy deb ataladi»
43
, deb qayd etgan. SHunga o‗xshash fikrni Golbax ham ilgari suradi: 
«Tabiatda biron-bir hodisa tasodifan yuz berishi mumkin emas; hamma narsa muayyan 
43
Гоббс Т. О теле // Избр. произв.: в 2 т. Т. 1. -М.: – С.158 - 159. 

---

70 
qonunlarga bo‗ysunadi; bu qonunlar faqat muayyan oqibatlarning sabablar bilan zaruriy aloqasi 
hisoblanadi... Atomlarning tasodifiy birikishi haqida gapirish yoki ayrim oqibatlarni tasodif bilan 
bog‗lash jismlarning harakatlanishi, uchrashishi, birikishi yoki ajralishi qonunlarini bilmaslikni 
tan olish demakdir»
44
. Ko‗rib turganimizdek, tasodif sababi noma‘lum bo‗lgan zaruriyat sifatida 
talqin qilingan. Sababi aniqlangani zahoti tasodif zaruriyat sifatida namoyon bo‗ladi. Bu – 
mexanistik materializm talqini. Tasodif ilmiy nazariyalardan quvg‗in qilingan, u ikkinchi 
darajali, yordamchi, ahamiyatsiz omil deb hisoblangan. Tasodifning inkor etilishidan dunyoda 
hamma narsa zarur, degan xulosa kelib chiqadi. Mazkur yondashuvning tadrijiy oqibati o‗laroq 
fatalizm yuzaga keladi: nimaiki yuz bermasin, hatto ahamiyatsiz voqealar ham zarur, muqarrar 
bo‗lib, sabab-oqibat aloqalarining cheksiz zanjiridagi ajralmas bo‗g‗in hisoblanadi. Fatalistik 
tasavvur har qanday voqeani muqarrar deb biladi. XIX asr boshidagina zaruriyat va tasodifning 
aloqasi Gegel dialektikasida ko‗rsatib berildi.