Ушбу маърузалар матни таълим сощаси «Кимёвий технология ва биотехнология» йыналишларида бакалаврлар тайёрлаш учун «Органик, но

Органик ва нефткимё синтези технологиясининг муҳим маҳсулотлари

Бу тармоқларнинг маҳсулотлари қўлланиш жойлари, тузилиши ва хоссалари билан муҳим аҳамиятга эга. Улар углеводородлар, спирт, фенол, оддий эфир, альдегид ва кетон, карбонат кислота ва уларнинг ҳосилалари, аминлар, нитробирикмалар, олтингугурт ва фосфор тутган бирикмалардир. Булар қўлланилиши бўйича икки гуруҳга бўлинади:

• 
  бошқа моддалар синтези учун оралиқ маҳсулотлар;
  
• 
  халк хўжалигининг турли тармоқларида мақсадли қўлланувчи маҳсулотлар.
  

Оралиқ маҳсулотлар

Кўпгина моддалар халқ хўжалигида тўғридан тўғри фойдаланилмаган тақ-дирда ҳам муҳим қимматбаҳо маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун синтез қилинади. Бундай мақсадда ишлаб чиқариладиган моддалар оралиқ маҳсулотлар деб юритилади. Масалан, ишлаб чиқариладиган 1,2 дихлор этаннинг асосий миқдори винилхлорид ишлаб чиқариш учун сарфланади.
- винилхлорид
Оралиқ маҳсулотлар ишлаб чиқариш турлари ва масштаби беқиёс бўлиб, нисбатан содда ёки мураккаб органик бирикмаларини парафинлар, олефинлар ва бошқа бирикмалардан синтез қилиш учун ишлатилади.

Полимер материаллар учун хомашё ва мономерлар

Органик ва нефткимё синтези асосларининг энг муҳим вазифаларидан бири пластмасса, синтетик каучук, синтетик лок, елим, плёнка ҳосил қилувчи материаллар саноати учун хомашёлар етказиб беришдир. Барча синтетик полимерлар асосан 2-усул билан олинади.
1) Полимеризация. 2) Поликонденсация.
Полимеризация усулида мономер иссиқлик, нур, радиацион нурланиш катализатор таъсирида кичик молекуляр бирикмаларнинг ўзаро бирикиши билан полимер занжир ҳосил бўлади.

Сополимерланишда эса икки ва ундан ортиқ мономер ўзаро навбатлашиб келади.

nX  mY  X–Y–X–Y–X–Y–X–Y–X–Y–X–Y–

Конденсация реакцияси натижасида кичик молекуляр бирикмалар (HCl, H₂O ва ҳоказо) ҳосил бўлиб, полимер таркиби олинган реагентлар таркибидан фарқ қилади. Шунинг учун олинган реагентларни мономер эмас, балки поликонденсат полимерлар синтези учун хомашёлар деб аташ тўғри бўлади.

НО–R–OH HO–R–OOC–R'–COOH

 HO–R–OOC–R'–COO–R–OH–
 HO–R–OOC–R'–COO–R–OOC–R'–COOH ва ҳоказо.

Молекуласи таркибида қўшбоғ (>СС<) тутган мономерлар катта аҳамиятга эга. Булар моноолефинлар — этилен, пропилен, изобутилен; диенлар — бутадиен-1,3, изопрен ва стиролдир. Шунингдек, винил ва галоген сақловчи винилли ва галогенли ҳосилалар, винилацетат (СН₂СН-ОСО-СН₃), винилхлорид (СН₂СНСl), акрилонитрил (СН₂ СНСN), метилметакрилат (–СН₂С (СН₃)–СООСН₃)

Поликонденсация жараёнлар учун ди- ва полифункционал бирикмалар асосий хомашёлардир. Булар фосген COCl₂ икки асосли карбон кислоталар, уларнинг ангидридлари, хлорангидрид, гликол, полигиликоллар ва диамидлардир.

HOOC–(CH₂)₄–COOH

адиптин кислота терефтал кислота
HOCH₂–CH(OH)–CH₂OH H₂N–(CH₂)₆–NH₂
глицерин гексаметилен диамин
Полимерланиш ва поликонденсатланиш реакциялари учун реагентлар тозалиги энг муҳим омилдир. Шунинг учун органик ва нефткимё синтезида асосий моддани 99,8-99,9% ва ундан юқори тозалигини таъмин этиш талаб этилади.