|
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi
. Bitiruv malakaviy ishi
kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning
umumiy hajmi
61
betni tashkil qiladi.
8
I bob. XV asr madaniyati tarixida Alisher Navoiyning tutgan o’rni
1.1. Mintaqa madaniyatida turkiy she’riyatning rivoji
XV asr o’rtalaridan XVII asrgacha bo‘lgan davr o‘zbek xalqining madaniy
hayoti, ayniqsa, turkiy til va shu lisondagi adabiyot ravnaqi tarixida tub burilishlar
hosil qilgan, o‘ta sermahsul va nihoyatda muhim adabiy hodisalarga serob bosqich
bo‘lgan. Bu davrda badiiy adabiyot, musiqa, naqqoshlik, tasviriy san’at hamda ilm-
fan sohasida beqiyos yutuqlarga erishildi. Bu yutuqlarga erishilishda, albatta,
Alisher Navoiyning o’zbek xalqi va adabiyoti tarixidagi o’rni salmoqli o‘rinni
egallaydi.
Alisher Navoiyning o’zbek xalqi va adabiyoti tarixidagi o’rni haqida fikr
yuritganda Prezidentimiz I.A.Karimov shunday e’tirof etgandilar: «Alisher Navoiy
xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil
etadigan
buyuk
shaxs,
milliy
adabiyotimizning
tengsiz
namoyandasi,
millatimizning g'ururi, sha'n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o'lmas so'z
san'atkoridir. Ta'bir joiz bo'lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so'zlovchi biron-bir
inson yo'qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e'tiqod
bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi,
mutafakkir lesak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning
sultonidir.»
5
.
Nizomiddin Mir Alisher Navoiy musulmon mintaqa adabiyotining eng yirik
vakili, ulug‘ mutafakkir shoir, davlat va jamoat arbobi, ilm-ma’rifat, badiiy ijod
hamda san’atning ulkan homiysidir. Alisher Navoiy o‘z ijodida Nizomiy va Amir
Xusrav, Attor va Faxriddin Iroqiy yaratgan badiiy va irfoniy olamlar yog‘dusidan
bahramand bo‘ldi. Yuqorida nomlari eslangan Sa’diy, Hofiz, Anvariy, Xoqoniy
kabi o‘nlab fors mumtoz adabiyoti vakillariga tatabbu – javoblar yozdi. Va o‘z
mustaqil badiiy olamini yaratdi. Bu olam turkiy she’riyat dunyosiga taalluqli edi.
Turkiy adabiyot vakillari esa azaldan ijtimoiy-axloqiy muammolarga alohida
e’tibor berib keladilar. Adib Ahmad (VIII-IX asrlar), YUsuf Xos Hojib (XI asr),
5
Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. –Тoshkent: Ma'naviyat, 2008. –B.47.
9
Ahmad YAssaviy va Sulaymon Boqirg‘oniy (XII asr), Qul Ali (XII - XIII asrlar),
Yunus Emro (XIII asr), Rabg‘uziy (XIV asr) kabi buyuk siymolarni etishtirgan
turkiy tildagi adabiyot XIV asrdan boshlab gurkirab rivojlana boshladi. Dastlab
Xorazm adabiy maktabi shakllandi. Unda «Muhabbatnoma» muallifi Xorazmiy,
Qutb, Sayfi Saroiy kabi ulug‘ ijodkorlar etishib chiqdi.
XIV asr 70-yillaridan mintaqa siyosiy hayotida mo‘g‘ullar hukmronligi tugab,
Temuriylar davri boshlandi. Buyuk Sohibqiron Amir Temur tanazzulga yuz tutgan
va parchalangan CHig‘atoy ulusining o‘rnida islom mintaqasining qalb qismini o‘z
hududiga birlashtirgan ulug‘ saltanatni vujudga keltirdi. G‘arbda Iroq va Suriya
erlari, Eron, Afg‘oniston va Markaziy Osiyo o‘lkalarini deyarli to‘liq qamrab olgan
bu mamlakat islom mintaqa xalqlarining yagona siyosiy hududga oxirgi marta
birlashuvi bo‘lib, Temur mintaqa miqyosida nufuzga ega bo‘lgan oxirgi davlat
boshlig‘i edi. Uning davlatni boshqarish va ulus osoyishtaligini ta’minlash
yo‘lidagi xizmatlari islom mintaqa madaniyati davlatchilik sohasidagi
yutuqlarining yuqori cho‘qqisi bo‘ldi.
XIV-XV asrining birinchi yarmida turkiy adabiyot olamida adabiy tur va
janrlar ancha takomillashdi. Shoirlar yangi janrda ijod eta boshladi. Nazm badiiy
adabiyotda yetakchi tur vazifasini o‘tashda davom etdi.
6
Bu davr mintaqa adabiy hayotida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. Nizomiy
va Amir Xusravlar turkiy elat vakili bo‘la turib, fors tilida ijod qilgan bo‘lsalar,
endi turkiy she’riyat butun mintaqa hududida rivoj ola boshladi. SHerozda Hofiz
Xorazmiy shuhrat qozondi. Hirot, Samarqand, Buxoro, Tabriz, Xo‘jand shaharlari,
Iroq, Kichik Osiyo, Misr, Volgabo‘yi, Farg‘ona, Xorazm o‘lkalarida turkiy tilda
ijod qiluvchilar etishib chiqa boshlashdi. Sayid Qosimiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy,
Sakkokiy, Gadoiy, Lutfiy, Yusuf Amiriy, YAqiniy, Sayid Ahmad, Xo‘jandiy,
Muqimiy, Sayid Nasimiy, Naimiy, Kamoliy, Latifiy, Suhayliy, Mirzo Hoji Sug‘diy
va boshqa shoir va adiblar turkiy tilda g‘azallar, ruboiylar, qit’alar, qasida va
masnaviy, doston va nasriy asarlar yoza boshladilar. Temuriyzodalar, ya’ni Amir
6
Vohidov R,. Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –Toshkent: O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2006. –B.124.
10
Temurning nabira-evaralari ko‘pchiligi turkiy nazmga mayl ko‘rsatdilar. Alisher
Navoiy «Majolis un- nafois»da Sulton Iskandar Sheroziy, Xalil Sulton, Ibrohim
Muhammad Xalil, Abubakr Mirzo, Shoh G‘arib Mirzo, Badiuzzamon Mirzo,
Abulqosim Bobir, Sayid Ahmad Mirzo, Sulton Ahmad Mirzo, Faridun Husayn
Mirzo va boshqa qator amirzodalarning she’rlaridan namunalar keltiradi. Amir
Sayfiddin Barlos, Arslon Xo‘ja Tarxon kabi nufuzli amirlar ham she’riyatga
homiylik qilar, ham o‘zlari ijod bilan shug‘ullanar edilar.
Jami XV asrda o‘tgan 50 ga yaqin turkiy she’riyat namoyandalari Navoiy
asarlarida tilga olinadi va she’rlaridan namunalar beriladi. Ayniqsa, Sulton Husayn
Boyqaro bu sohada alohida xizmat ko‘rsatdi. Alisher Navoiyning barakali ijodiy
faoliyatida ushbu ulug‘ turkiy she’riyat vakili hamda homiysining ko‘magi va
daldasi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davrda Qutb va Haydar Xorazmiylarning
«Xamsa» an’analarini turkiy she’riyatga yoyish harakatlari, Sa’diy «Gulistoni»,
Attorning «Ilohiynoma» (Sayid Qosimiy) va «Mantiq ut-tayr» (Gulshahriy)
asarlarining tarjima va tatabbulari, Nasimiyning yuksak irfoniy she’riyati, Atoiy,
Sakkokiy, Gadoiy, Lutfiylarning devonlari, Xorazmiy, Xo‘jandiy, Amiriy va Sayid
Ahmad «Ishqnoma»lari (Muhabbatnoma», «Latofatnoma», «Taashshuqnoma»,
«Dahnoma»), Amiriy va YAqiniylarning ramziy munozaralari va boshqalar turkiy
mumtoz she’riyatni mintaqa adabiyotining yuksak pog‘onalariga ko‘targan edi. Bu
davrda Qur’onning qator turkiy tafsirlari, turkiy tilda payg‘ambarlar qissaci,
axloqiy va tarixiy risolalar, adabiyotshunoslikka oid asarlar yaratilgan edi.
Alisher Navoiy badiiy ijod tariqi haqidagi o‘z nazariyasini qisman turkiy
adabiyot vakillariga ham tatbiq etadi. «Holoti Pahlavon Muhammad» asarida uning
o‘ziga ota qatorida mehribonliklar ko‘rsatgan ustozi, kushtigirlar piri bilan bir
suhbati keltiriladi:
Pahlavon navqiron shoirdan so‘raydiki, turkigo‘y shoirlar ichida eng yaxshisi
kim? Navoiy javobida mavlono Lutfiyni tilga oladi. SHunda Pahlavon Muhammad
hayron bo‘lib, so‘raydi:
-Nechuk Sayid Nasimiy demading?
-Faqir dedim:
11
- Xotirg‘a kelmadi va bar taqdir kelmoq, Sayid Nasimiyning nazmi o‘zga rang
tushubdur, zohir ahli shuarosidek nazm aytmaydur, balki
Do'stlaringiz bilan baham: | 
