haqiqat tariqin
ado
qilibdur. Bu savolda sening g‘arazing
majoz tariqida
aytur el erdi.»
7
Bu suhbatdan ikki narsa ayon bo‘ladi. Birinchidan, «majoz tariqi» va «haqiqat
tariqi» yo‘nalishlari faqat Alisher Navoiy taxayyulining mevasi bo‘lmay, uning
yoshlik davridayoq ilm va san’at ahliga ma’lum bo‘lgan. (Bunga ishoralar
«Xamsat ul-mutahayyirin»da ham uchraydi.) Ikkinchidan, Lutfiy va Nasimiy kabi
ulug‘ turkiy tilli shoirlar tanlagan badiiy ijod tariqlarini bir-biridan farq qilish bilan
Navoiy navqironlik davridayoq bu masalada o‘zining aniq-ravshan qarashlariga
ega bo‘lganligi oydinlashadi.
Ammo Pahlavon yosh do‘stiga e’tiroz bildirib: «Sayid Nasimiyning nazmi
zohir yuzidin majoz tariqiga shomildur va ma’no yuzidan haqiqat tariqiga» der
ekan, bu bilan Nasimiy ijodi ham Jomiyniki singari murakkab xarakterga ega
ekanligi ta’kid etiladi.
Alisher Navoiy mintaqa adabiyotiga shunday bir muhitda kirib keldi. Navoiy
badiiy olami benihoya keng va rang-barang. Uning Borliqni idrok etishi ijodining
turli davrlarida va turli yo‘nalishlarida o‘ziga xos aksini topgan. Biz bir necha
namuna keltirish bilan cheklanamiz. Avvalo, shuni aytib o‘tish joizki, Navoiy ijodi
shu paytgacha ko‘proq tarkibiy jihatdan o‘rganib kelindi, uni tadrijiy jihatdan
o‘rganishga asosan Izzat Sulton («Navoiyning qalb daftari») va H.Sulaymonov
(«Xazoyin ul-maoniy» tanqidiy matni) ishlarida harakat qilindi. Ushbu ishlarga
tayanib xulosa qilganda, shoir badiiy kamolotining birinchi bosqichi 1469 yil
Sulton Husayn Hirot taxtini egallagandan keyingi bir necha yil orasida shoir o‘z
qo‘li bilan tartib bergan birinchi devoni «Badoyi’ ul-bidoya»da o‘z aksini topgan,
deyish mumkin. Biz shu majmuadan ikki asarni olib qiyosiy tahlil qilib ko‘ramiz.
Bularning birinchisi devonni boshlab beruvchi «Ashraqat» g‘azali, ikkinchisi
ushbu devon tarkibidagi «Ketur soqiy, ul mayki, subhi alast...» deb boshlanuvchi
tarji’banddir. Biz bu ikki asar mazmuniga diqqat qaratmoqchi bo‘lganimiz sababi
7
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 15-ж. – Тошкент, 1999. -Б.116.
12
ulardagi bosh timsollar bilan bog‘liq. Bu timsollar «may», «jom» va «sing‘on
safol» majozlari bo‘lib, ular bu ikki she’r mazmunini bir-biriga bog‘lab turadi.
Biz doimo Navoiyning bosh qahramoni - Inson deymiz. Bizningcha, shunga
aniqlik kiritilsa, shoirning bosh qahramoni oddiy inson emas - Oshiq inson, deb
qaralsa, haqiqatga muvofiqroq bo‘lar edi. Ammo bu qanday oshiqlik? Birinchi
g‘azalning ilk satrlarini o‘qiylik:
Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvor-ul-hudo,
«Yor aksin mayda ko‘r» deb jomdin chiqdi sado.
G‘ayr naqshidin ko‘ngil jomida bo‘lsa zangi g‘am,
Yo‘qdur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g‘amzudo.
8
She’riyatning, badiiy adabiyotning qudrati shundaki, o‘z qa’ridagi sirlarni o‘zi
ochadi, tilsim ham o‘zi, bu tilsimning kaliti ham o‘zida, faqat uni xolis nazar bilan,
sinchkovlik bilan, mehr bilan o‘qish kerak. Yuqoridagi parchada ham ko‘rinib
turibdiki, birinchi satrdagi timsollar ikkinchi satrda izohlangan.
Timsoliy tafakkur
Do'stlaringiz bilan baham: |