Ushbu Bitiruv malakaviy ishida XV asr madaniyati tarixida Alisher

Ko‘ngil  ko‘zgusi

  –  milliy  ma’naviyatimiz 

an’analariga  ko‘ra  Inson  ko‘ngli  ma’rifat  xazinasi  bo‘lib,  bu  sehrli  tilsim  ichiga 

Alloh  haqiqati  o‘z  sirrini  pinhon  etgandir.  Ma’naviyat  ana  shu  ko‘ngil  tilsimiga 

yashiringan  Alloh  haqiqatining  zuhuridir.  Inson  ruhi  Borliq  haqiqati bilan  doimiy 

                                                           

10

 Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний. IV том. –Тошкент: Фан, 1960.-Б. 773. 

---

15 

uyg‘unligini saqlashi uchun ibrat va ilm, riyozat va mehr ma’rifati uni bir zum tark 

etmasligi  talab  etiladi,  ayni  shular  ko‘ngil  ko‘zgusini  pok  tutib  turadi.  Majozda, 

ya’ni  tabiat,  voqelik  ko‘zgusida  tasvir  parchalanib  ketgan,  vahdat  (yagonalik) 

zohiran  kasrat  (ko‘plik)ga  aylangan,  shu  sababli  bu  voqeiy  dunyo  xarobotdir, 

vayronadir,  butparastlar  ibodatxonasidir,  uni  oshiq  mayxona  sifatida  ko‘radi,  har 

sanamda yagona bir sanamni ko‘rib unga oshiq bo‘ladi. 

Inson  ko‘ngli  vahdat  mayi  bilan  to‘la  bo‘lgan  ko‘za  (sabu)ning  singan  bir 

parchasi, unda bir qultum loyqa aralash may mavjud. Vahdat mayiga tashna oshiq 

shu may quyqasini yaxshilab tinitmog‘i lozim, shundagina u yaxlit ko‘zguning bir 

parchasi singari Haqiqat nurini o‘zida aks ettira boshlaydi. Oshiq unga boqib mast 

bo‘ladi,  o‘zligini  yo‘qotib,  abadiyatga  daxldor  bo‘lish  imkonini  paydo  qiladi. 

Bunday oshiqlik-mastlik inson ko‘nglidan hirsu havas zangini, xudbinlik (egoizm) 

zangini  (ranjini,  g‘amini)  yuvib  tashlaydi.  G‘ayr  (begona)  shu  xudbinlikdir,  shirk 

shu  xudbinlikka  dildan  joy  berishdir,  ko‘ngil  ko‘zgusini  bosgan  zang  ham  ushbu 

xudbinlikning o‘zidir. 

Vahdat mayini ichgan oshiqqa hech kim jafo qila olmaydi, o‘zi ham birovga 

jafo qilishdan xoli bo‘ladi: 

Chun men dayr piri vafosida men, 

Falakdin etishmas jafoye manga.

 11

 

Dayr  piri  –  mayxona  sohibi,  Borliq  haqiqatining  saqlovchisi,  egasi.  Oshiq 

yagona  Borliq haqiqatiga,  Oliy  haqiqatga  xiyonat qilmaydi,  uning  asrorini  anglab 

etishga intilishdan chekinmaydi. Demak, unga ham taqdirdan shikast etmaydi, dayr 

piriga vafodorlik  saqlagan  oshiqqa  falak  jafo etkaza olmaydi. Chunki u xudbinlik 

ranjini  engib  o‘tgan,  vahdat  mayi  yordamida  uning  ko‘ngil  ko‘zgusi  begona 

soyalardan (g‘ayr naqshidan) poklangan. Bunday ko‘ngil ko‘zgusi fanodan baqoga 

yuzlangandir. 

Bu timsol va tasvirlar naqshbandiya irfoni doirasidan turib ilgari intilayotgan 

oshiq-shoir  qalbida  tug‘ilib  kelayotgan  majoz  tariqi  unsurlaridir.  Ular  kelgusida 

yangi  poyalarga  ko‘tarilish  uchun  qo‘yilgan  ilk  qadamlardir.  15  yoshida  keksa 

                                                           

11

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 12-жилд. –Тошкент: Фан, 1993. -Б. 34-39 

---

16 

Lutfiyni  hayratga  solgan  ilohiy  iste’dod  shu  tariqa  yangi  ufqlarga  ko‘z  tikmoqda 

edi. 

Xullas,  ulug‘  shoir  Sharq  mumtoz  adabiyotining  asrlar  davomida  vujudga 

kelgan boy  an’analarini  mufassal  o‘rganib,  Amir  Xisrav  Dehlaviyga xos so‘zning 

ma’no  qirralarini  teran  kashf  etgan  holda  uni  yuksak  san’at  maqomiga  ko‘tarish, 

Hofiz  Sheroziyga  xos  majoziy  va  ilohiy  ishqni  bir  o‘zanga  birlashtirib  tarannum 

etish,  Abdurahmon  Jomiyga  xos  poklik  va  ma’naviy  yetuklikni  ulug‘lash  singari 

fazilatlarni  o‘z  ijodida  birlashtirdi.

12

  Shuningdek,  Mavlono  Lutfiy  va  Mavlono 

Sakkokiy  singari  qalamkashlarning  tajribasidan,  dahosidan,  ijodidan  adabiy 

ta’sirlandi.