Қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари §

Материалнинг едирилиши 
едирувчи кучлар таъсири остида унинг ҳаж- 
ми ва массасининг ўзгариш хоссасидир. Материалнинг едирилишини аниқлаш 
учун улардан куб, плита ѐки диаметри 25 мм бўлган цилиндр каби намуналар 
тайѐрланади. Ушбу намуналар ишқалаш доирасида 1000 марта айлантирил- 

---

ганда, намунанинг 1 см
2
юзасидан йўқолган массага едирилишга қаршилик де- 
йилади ва қуйидагича аниқланади (г/см
2
): 
Е=(m
1
-m
2
)/F 
(1.20) 
бу ерда m
1
ва m
2
–намунанинг ишқаланишдан олдинги ва кейинги массалари, 
г; F-намунинг ишқаланадиган юзаси, см
2
. 
Пол, зина, йўлак ва йўл учун материалларни қўллаш уларнинг едири- 
лувчанлигига қараб белгиланади. 
§1.4.2.Деформатив хоссалар 
 
Маълумки, материалга таъсир қиладиган ташқи кучлар унинг шаклини 
ўзгартиради. Куч таъсири тўхтагандан кейин эса материал ўзининг дастлабки 
ўлчамлари ва шаклини эгаллаши ѐки ўзининг олдинги ҳолатига қайтмасдан 
деформацияланган ҳолда қолиши мумкин. 
Агар деформацияланган материал ташқи куч олинганидан кейин дастлабки 
ҳолатига қайтса, бундай деформация эластик (қайтадиган) деформация 
дейилади. 
Агар ташқи таъсири тўхтагандан кейин материал дастлабки ҳолатига қайт- 
маса, бундай деформация пластик (қолдиқ) деформация дейилади. Бундай де- 
формация ташқи кучлар ва иссиқ таъсирида вужудга келиб, бу таъсирлар тўх- 
татилганидан кейин ҳам сақланиб қолади. 
Нисбий деформация
. Материалга ташқи куч таъсир қилганда унинг 
атомлари орасидаги масофа ўзгаради. Натижада материалнинг шакли куч 
йўналиш бўйича Δl миқдорга (қисқаради ѐки узаяди) ўзгаради. Нисбий дефор- 
мация абсолют деформация Δl нинг материал дастлабки чизиқли ўлчами l га 
нисбати орқали аниқланади: 
ε=Δl/l 
(1.21) 
Материал тузилишини шакллантирувчи атомларнинг ўзаро яқинлашуви 
ѐки узоқлашиши натижасида деформация ҳосил бўлади. Атомларнинг силжи- 
ши материал деформациясига пропорционал равишда содир бўлади.