Қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари §

Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси
. Материалнинг сиқилишдаги мус- 
таҳкамлик чегараси деб, ташқи сиқувчи кучлар таъсирида материалда ҳосил 
бўладиган ички зўриқишларга қаршилик кўрсатиш қобилиятига айтилади. 
Сиқувчи кучлар ташқи юк, киришиш (ҳажмий қисқариш), нотекис қиздириш 
ва ш. к. лар натижасида ҳосил бўлади. 
Материалларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасини аниқлаш учун 
шу материалдан тайѐрланган куб, призма, цилиндир ва ш. к. намуналар гид- 
равлик пресс машинасида сиқилишга синалади. Намуналарнинг шакли ва ўл- 
чамлари материалларнинг ҳар қайси тури учун ЎзРСТ ѐки техник шартлар 
талабларига қатъиян мувофиқ бўлиши керак (1.2 – жадвал). 
Синов натижаси асосида материалнинг сиқилишдаги мусатҳкамлик чега- 
раси R
сик
(МПа) қуйидаги формула ѐрдамида топилади: 
R
сик
=P/F 
(1.17) 
бу ерда Р-намунани бузувчи куч, кН; F-намунанинг кўндаланг кесим юзаси, 
(мм
2
). 
Материалларнинг чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси R
чўз
(МПа) ҳам ай- 
нан шу формула ѐрдамида топилади. 
Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси. 
Материалларнинг эгилишдаги 
мустаҳкамлик чегарасини аниқлаш учун кўндаланг кесими квадрат ѐки тўғри 
тўртбурчакли балкачалар тайѐрланади (1.3 – жадвал). Айрим материаллар, 
масалан ғишт, черепица, шифер ва ҳ. к. лар тайѐр буюм ҳолатида синалади. 
Эгилишга синашда намуна икки таянчга ўрнатилади ва симметрик эгувчи 
куч таъсир эттирилади. Эгилишга мустаҳкамлик чегараси R
эг
(МПа), юк бир 
жойга тўпланганда ва балка кўндаланг кесими тўғри тўртбурчакли бўлганда 
қуйидагича топилади: 
R
эг
=3∙P∙
l
/2∙b∙h
2
(1.18) 

---

Айрим материалларининг (бетоннинг) мустаҳкамлиги одатда синф орқали 
ифодаланади. Синф қиймати бўйича стандарт шакл ва ўлчамли намуналарни 
синашда олинган сиқилишга мустаҳкамлик чегарасига мувофиқ бўлади. 
Масалан, сиқилишга мустаҳкамлик чегараси 20 МПа бўлган материалларнинг 
синфи В15 тенг бўлади. Юк кўтарувчи конструкциялар учун ишлати-ладиган 
материаллар, буюмлар ва деталлар учун мустаҳкамлик бўйича синфи асосий 
кўрсаткич ҳисобланади. 
Қурилиш материалларининг сиқилишдаги мустаҳкамлигини аниқлаш 
усуллари схемаси 
1.2
– жадвал 
Намуна 
Кўриниши 
Ҳисоблаш 
формуласи 
Материа
л тури 
Стандарт 
намуна 
ўлчами, см 
Куб 
= 
Бетон, 
қоришм
а 
10x10x10; 
15x15x15; 
20x20x20 
Табиий тош 5x5x5x 
Бетон 
Цилиндр 
= 
d=15; h=30 
Табиий тош 
d=h=5; 7; 10; 
15 
Бетон 
a=10; 15; 20 
Призма 
= 
h=40; 60; 80 
Ёғоч 
a=2; h=3 
Қоришма 
билан 
боғланган 
намуна 
=
Ғишт 
a=12; b=12,5; 
h=14 
Иккига 
=
бўлинган 
цемент 
қумли 
Цемент 
a=4; S=25
призма 
Цилиндрда 
Бетон учун 
йирик 
тўлдирувчи 
эзилаётган 
шағал 
(чақиқ 
тош) 
d=15; h=15 
намунаси 
Балка ўқига нисбатан монанд жойлашган бир-бирига тенг иккита кучда: 

---

R
эг
=P∙(l-а) / b∙h
2
(1.19) 
бунда Р-намунани бузувчи куч, кН; l-таянчлар орасидаги масофа, см; а-юклар 
орасидаги масофа, см; b ва h - балка кўндаланг кесимининг эни ва баландлиги.