Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

O’rta Osiyo xalqlari Ashinaliylar (turk xoqonligi) hukmronligi davrida.

V asrning oxiri va VI asrning birinchi yarmida Oltoy va Sibirda turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. Nihoyat bu ittifoq munosabatlari o’zaro rivojlanib Markaziy Osiyoda yangi imperiya ,,Turk xoqonligi”ga asos solinadi.(551-yil) hoqon Bumin va uning ukasi Istemi hoqonlik chegaralarini kengaytirabordilar. Turklarning g’arbga tomon yurishiga Istemi boshchilik qilib, unga ,,yabg’u hoqon” unvoni berildi. Shunday qilib turklar hukmronligi sharqiy Turkiston, Sirdaryo va Orol dengizi bo’ylarigacha cho’zilib Xorazm ham hoqonlik chegarasiga eftalitlar hududlarigacha borib yondashdi. Shuni e’tirof etish kerakki, chorvadorlarning g’arbga tomon yurishi istilo emas, balki turkiy qabilalarning sharqiy Turkistonning shimoli va O’rta Osiyoning sharqidagi ulkan dashtlik va tog’lik o’lkalarga navbatdagi ko’chib kelib o’rnashishi edi”¹.

Deyarli qisqa bir tarixiy davrda VI asrning 70-80-yillarida Yeniseyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo’ylarigacha, Manjuriyadan to Kimmeriy Bo’sforigacha cho’zilgan ulkan maydonda ko’chmanchi chorvadorlarning Buyuk Turk hoqonligi tashkil topadi. Bu ulkan saltanat Xitoy, Eron va Vizantiya kabi yirik davlatlar bilan bog’lovchi Buyuk ipak yo’li ustidan o’z nazoratini o’rnatishga harakat qiladi. Bu ittifoqni hoqon boshqargan. Hukmdorning hokimiyati urug’-aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan. Turk hoqonligi 603-yilda ikkiga ajralgan.

VII asr birinchi choragida g’arbiy hoqonlik nihoyatda kuchaygan edi. Sharqiy chegarasi Oltoyga, janubiysi esa, hind daryosi bo’ylarigacha borib taqaladi. Hoqon oldida turkiy qag’an unvonining arabiy jaranglashidan hosil bo’lgan. Hoqonni taxtga o’tkazishda ma’lum marosimga amal qilingan. Yirik amaldorlar taxt vorisini kigizga o’tqizib, quyosh harakati asosida sharqdan g’arbga to’qqiz marta aylantirganlar. Ishtirok etuvchilar hoqonga ta’zim etishgan. Shunday qilib boshqaruv o’z davri uchun murakkab bir tizimga ega bo’lgan.