|
12-rasm. Buhoro kiyigi Hangul
Aholini sonini oshishi bilan yaylov va shudgorga yangi yerlarni egallash bo’lmoqda.Orol tubidan tuz-chang aralashmalari olib chiqiladi, kollektorlar sezilarliko’payadi, bu suvlar sug’orish uchun ishlatiladi va yerlarni tuzlanishiga olibkeladi, eko tizimlarni cho’llanishi va degradatsiyasiga olib keladi, ayniqsaagro-ekotizimlarni. Butun dunyoda 1 400 ga yaqin kiyiklar saqlanibqolingan. 1981-1982 yillarda Baday-tugay qo’riqhonasiga 24ta kiyik olibkirilgan. Hozirgi kunda qo’riqhonada va yonidagi massivlarda 582 ta kiyikyashamoqda, bu esa butun jahon sonini uchdan biri.
13- Oq boshli umoy yoki ilonho’
Yirikyirtqichni kattaligi huddi kalhat kabi. Quruq, ochiq landhsftlardan tog’yalangliklarigacha uchratish mumkin, agar relyief in qurishga yaroqli bo’lsa.Qoya, qiyaliklar, baland adirlarda in quradi. Dengiz ustidan 3 300 mbalandlikgacha tog’ga ko’tariladi.
Qaytaribbo’lmas va butunqamrovchi havf omili bo’lib - odam ho’jalig faoliyati natijasidagikelib chiqadigan tabiiy yashash joylari va ekotizimlarni zavoli: ulkanmaydonlarni haydash va zaharli himikatlar bilan dehqonchilik, meyorsiz chorvanio’tlatish, yog’och-butazor o’simliginitortish, yong’inlar, yo’l va aholi yashash joylarini qurish, tog’ ishlanmalariva qurilish mahsuloti, neft va gazni qazib olish. O’zbekiston faunasida umurtqali hayvonlarning 677 turi (sutemizuvchilar - 108, qushlar - 432, sudralib yuruvchilar - 58, amfibiyalar - 2 va baliqlar - 77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq. Respublikada tashkil qilingan oltita tog (Hisor, Zomin, Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), uchta cho’l-to’qay (Qizilqum, Baday-To’qay, Zarafshon) qo’riqxonalari, ikkita milliy bog (Zomin, Ugom-Chotqol), to’qqizta buyurtmaxona (Arnasoy, Dengizko’l, Qoraqir, Qorako’l, Qarnabcho’l, Qo’shrabod, Saygoqli, Sarmish, Sudoche) va ikkita tabiiy yodgorlikdan (Vardonze, Yozyovon) iborat ekologik tarmoq hayvonot olamining majmuiy muhofazasiga va uning resurslaridan barqaror foydalanishga xizmat qilmoqda. Shundan Nurota tog, Qizilqum va Zarafshon cho’l-to’qay qo’riqxonalari Navoiy viloyati va chegaradosh viloyatlar hududida joylashgan.Oʻzbekiston hayvonot dunyosi xilma-xil boʻlib, Oʻrta Osiyodagi boshqa mamlakatlar singari subtropik mintaqalga xos turlarga ega. Respublikada sut emizuvchilarning 6 turkumi: hasharotxoʻrlar (6 tur), koʻlqanotlilar (19 tur), tovuqsimonlar (2 tur), kemiruvchilar (42 tur), yirtqichlar (23 tur) va juft tuyoqlilar (8 tur)ga mansub 100 tur uchraydi. Eng nodir va kam uchraydigan sut emizuvchilarning 24 turi, jumladan burama shoxli echki, ayiq, qoplon, quroquloq, silovsin, ilvirs, sirtlon, qunduz, manul, jayran, alqor, qushoyoq, koʻk sugʻur, olakoʻzan, ustyurt qoʻyi, buxoro qoʻyi, shomshapalak, tunshapalak Oʻzbekiston Respublikasi „Qizil kitobi“ga kiritilgan (2003).
Oʻzbekiston qushlarning 24 turkumga mansub 410 ga yaqin turi bor, ulardan 184 turi chumchuqsimonlar turkumiga kiradi. Qushlarning 24 turi, jumladan, birqozon, jingalakdor birqozon, oq laylak, qora laylak, qizil gʻoz, vishildoq, oqqush, kichik oqqush, marmar oʻrdak, oqbosh oʻrdak, suvqiygʻir, qirgʻiy burgut, choʻl burgut, choʻl burguti, bolyatur, qumoy, ilonxoʻr burgut, mallabosh lochin, itogʻli, oq turna, oddiy tuvaloq, bizgʻaldoq, yoʻrgʻa tuvaloq, qorabovur, torgʻoq, osiyo loyxoʻragi, qum chumchuq va boshqalar „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Sudralib yuruvchilarning 58 turi mavjud, jumladan toshbaqalarning 1 turi (choʻl toshbaqasi) maʼlum. Tangachilar turkumining 58 (kaltakesaklar-38, ilonlar-20) turi uchraydi. Ilonlarning 5 turi: kapcha ilon, qalqontumshuq ilon, qoʻlborilon, charx ilon, choʻl qora iloni zaxarli hisoblanadi. Sudralib yuruvchilarning 16 turi, jumladan, xentogʻ qurbaqaboshi, echkemar, chipor kaltakesak, qoʻlborilon Respublika „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning 3 turi: yashil qurbaqa (turon qurbaqasi va osiyo togʻlari qurbaqasi kenja turlari), koʻl baqasi va danatin qurbaqa uchraydi.
Mamlakat suv havzalarida baliqlarning 106 turi tarqalgan. Ular 2 katta guruhga boʻlinadi. Birinchi guruxga daryo va soylarida qadimdan yashab kelayotgan mahalliy baliqlar (amudaryo guldor baligʻi, shirmohi, turkiston moʻylovdori, zogʻora baliq, laqqa va boshqalar), ikkinchi guruhga esa, asosan, suv omborlarda iqlimlashtirilgan baliqlar (issiqkoʻl guldor baligʻi, pelyad, oq amur, orol moybaligʻi, sharq oqchasi, kumush tovon baliq, oddiy doʻngpeshona, oq sla, ilonbosh va boshqalar) kiradi. Baliqlarning 18 turi, jumladan, orol moʻylov baligʻi, orol baqrasi, amudaryo qil quygʻuri, (katta kurak burun), amudaryo tosh baqrasi (kichik kurak burun), filburun (sirdaryo kurak buruni) va boshqalar „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
