Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakultet iqtisodiyot kafedrasi

1.5. 0 ‘zbekistonda davlatning iqtisodiy vazifalari
Bozor iqtisodiga o‘tish sharoitida davlat bosh islohotchi bo‘lishi xususida I.A.Karimov: «Bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlat bosh islohotchi bo‘lishi, iqtisodiyot va ijtimoiy turmushning hamma sohalarini o‘zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan amalga oshirishi zarur»,1 deb ta’kidlagan edi. Xalq manfaatlariga javob beruvchi mustaqil iqtisodiy siyosat O'zbekistonni mustaqil rivojlantirishning ajralmas shartidir. Tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, ayrim mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish va aholining turmush darajalari o‘rtasidagi tafovutlarga qaramay, jahon hamjamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichiga bozor iqtisodiyoti juda mos keladi va samara kasb etadi. Faqat uyushgan bozoigina bugungi kunda xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, rag‘batlantirish va yo‘qotilgan egalik tuyg'usini qayta tiklaydi. Faqat bozorgina tejamli xo‘jalik yuritishning oqilona shakllarini yaratadi. Bozorga, ayniqsa, uning shakllanish bosqichida, uzoq va chuqur iqtisodiy inqirozlar, ishsizlikning o‘sishi, pulning qadrsizlanishi, ko‘pgina korxonalaming sinishi va ishbilarmonlaming xonavayron bo‘lishi, aholining moddiy ta’minot jihatdan keskin tabaqalashuvi, huquqqa zid xatti-harakatlar va jinoyatlaming o‘sishi xosdir. Bozor iqtisodiyoti sari buyuk sakrashlar, inqilobiy qayta o‘zgarishlar yo‘li bilan emas, balki sobitqadamlik va izchillik bilan bosqichma-bosqich harakat qilish kerak. Bizning bozorga o‘tishimizdagi o‘ziga xos xususiyatlarimiz ana shunday. Bozor munosabatlariga asoslangan rivojlangan jamiyat qurish — bu uzoq murakkab jarayon ekanligi, uni doimiy ravishda chuqur idrok qilish va zarur hollarda tuzatishlar kiritishni talab qilishini anglamoq kerak. Bozorga o‘tilgan sari iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning vazifasi jiddiy o'zgaradi. Bozor iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi vositalari tobora muhimlashadi. Davlat zimmasiga faqat iqtisodiy reja va rag‘batlantirish vazifasigina qoladi. Xuddi shu yo‘l bilan haqiqiy bozor munosabatlariga o‘tish va buning uchun zarur sharoitlar yaratish mumkin. Bozor xo‘jaligining asosiy talablari va shartlaridan biri erkin narxlardir. Ammo dunyo bo‘yicha narx siyosati, ayniqsa, bozor tarmoqlarini qaror toptirish davrida tartibga solib turilmaydigan bironta ham davlat mavjud emas. Bozor munosabatlari yo‘liga kirgan ko‘pgina mamlakatlarning tajribasi davlat doimo aholini ham, ishbilarmonlarni ham islohotlarga tayyorlab kelganligidan dalolat beradi. Davlat ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga bevosita iqtisodiyotning davlat sektori orqali ham ta’sir ko‘rsatadi. Davlat ixtiyorida faqat asosiy va xalq xo‘jaligi tarmoqlarining strategik ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlari qoladi. Bular yoqilg‘i, neft va gaz sanoati, elektr energetikasi. temiryo‘l, avtomobil, havo va truboprovod transporti, aloqa, suv va gaz ta’minoti, irrigatsiya inshootlari qurilishi va ulardan foydalanishdir. Qishloq joylarda bozor munosabatlarini rivojlantirish, dehqonda yerga egalik qilish tuyg‘usini qayta tiklash — meros qilish huquqi asosida yemi abadiy foydalanish uchun berish yo‘lidan borish kerak. 24 Eng muhimi, qishloq xo‘jaligini yuritishning shunday shaklini yaratish kerakki, bu har bir dehqonga o‘z mehnatining samarasidan mustaqil bahramand bo'lish imkoniyatini bersin. Ana shundagina dehqon o‘zini haqiqatan ham yeming chinakam egasi deb biladi. Qishloq turmush darajasini shahar tunnushi darajasiga ko‘tarish, eng awalo, aholining ijtimoiy ahvolini yaxshilash, ularni suv va gaz bilan ta’minlash, shuningdek, ishchi kuchi ortiqcha bo‘lgan joylarda kichik mustaqil korxonalar, keng tarmoqli qayta ishlash shaxobchalarini tashkil etish davlat ahamiyatiga molik vazifadir. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish bozoming keng tarmoqli tizimini tashkil etishni talab qiladi. Ayrim korxonalar va tijorat tuzilmalarining yakkaboshlik mavqeyini tugatish narxlaming sun’iy ravishda oshirib yuborilishi, monopol yuqori daromadlar olinishiga qarshi turuvchi sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish imkonini beradi. Alohida ta’kidlash joizki, o‘zgarib turadigan bozor iqtisodiyotini yaxshi tushunadigan, yuksak bilimli va ishbilarmon mutaxassislarga ega bo‘lmay turib, korxonalami malakasiz qo‘llarga topshirish ularning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni bozor iqtisodiyotiga o£tish uchun zarur bo‘lgan boshqa shart-sharoitlami vujudga keltirish bilan bog'liq holda izchil va har tomonlama yondashuvni talab qiladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozomi shaldlantirish yo‘lidagi zaruriy va muqarrar bosqich bo‘lib, uni ta’minlash uchun respublika budjeti taqchilligini cheklashga va uni izchil ravishda eng kam darajaga keltirishga qaratilgan kuchli moliyaviy siyosat olib borilishi taqozo etiladi. Bu jarayonda budjet mablag‘lari kechiktirib bo‘lmaydigan eng zarur davlat va ijtimoiy ehtiyojlargagina berilishi kerak. Erkin narxlarga o‘tilishidan iborat umumiy yo‘lda tovarlaming alohida muhim turlari doirasi narxlarining davlat tomonidan nazoratga olinishi saqlanib qoladi. Eng zarur oziqovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, buyumlaming chegaralangan narxlari me’yor bilan berish hisobiga ular bilan aholini 25 kafolatli ta’minlash, ichki iste’mol bozorini himoya qilish, tovarlami sotib olishda aholiga katta imkoniyatlar yaratib berish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bozorning o'zgaruvchan sharoitlarida mehnatga layoqatli mahalliy mutaxassislarsiz 0 ‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashni tasawur qilish qiyin. Bunda O'zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlari, xalqning milliy-ruhiy turmush tarzi, ta’limdagi butun jahon va Sharq tajribasining eng yaxshi yutuqlari har tomonlama e’tiborga olinishi kerak. Iqtidorli yoshlami xorijiy mamlakatlaming yetakchi o‘quv yurtlariga o‘qishga va tajriba orttirishga yuborish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Zamonaviy bozor tizimiga o‘tishga doir chora-tadbirlar majmuyini amalga oshirish respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, uning sanoatlashgan mamlakatlar safiga yo‘nalishida chuqur sifat o‘zgarishlariga olib keladi hamda 0 ‘zbekiston iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy mustaqiUigining ishonchli kafolatini ta’minlaydi. 0 ‘zbekiston Respublikasida davlat bosh islohotchi sifatida quyidagi vazifalarni amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir: 1. Bozor munosabatlariga o‘tishning boshlang‘ich davrida aholi manfaatlarini kuchli qayta taqsimlash vositasi orqali himoya qilish. 2. Ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va millatlararo totuvlikni kafolatlash. 3. Iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslari, o‘ziga xos bozor shart-sharoitlarini vujudga keltirish va tasdiqlash. 4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida kishilarning iqtisodiy erkinliklari kafolatlangan bo‘lishi. 5. Tartibga solinadigan bozor sharoitida asosiy maqsad yo‘nalishlarini ishlab chiqish, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning bosh yo‘lini belgilash va bu yo‘lni o‘tkazish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish. 6. Ijtimoiy muammolami hal qilish, aholini ijtimoiy himoyalashning samarali, aniq va ravshan tizimini vujudga keltirish. 7. Vujudga kelayotgan ishbilarmonlik tizimlarining qaror topishi va rivojlanishiga ko'maklashish. 26 8. Aniq maqsadga qaratilgan iqtisodiyot tarmoqlari tuzilmasi siyosatini lzchillik bilan amalga oshirishga ko‘maklashish. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab ko‘rsatganidek, «Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat yo‘li bilan tartibga solish, odatda, iqtisodiyotning davlat sektorini rivojlantirishni boshqarishi hamda ijtimoiy muammolami hal etish yo‘li bilan bevosita, shuningdek, huquqiy va iqtisodiy vositalar yordamida bilvosita amalga oshiriladi