Qodlanmaning so

Texnika rivoji keskin odimlar bilan qadam tashlayotgan bir vaqtda elektr xo'jaligi xodimlari malakasini muntazam ravishda oshirib turish shart.
Taqdim etilayotgan kasb-hunar kollejlari uchun ushbu qodlan- ma 0‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi- ning hamda 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining elektro- energetika yo‘nalishlari bo'yicha umumkasbiy va maxsus fanlardan «Elektrostansiyalar va nimstansiyalarining elektr qismi» va «Elektr energiyani ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash» sohalari bo'yicha mualliflarning ilmiy pedagogik, ishlab chiqarish tajribalarini hisobga olgan holda, shuningdek, Toshkent loyihalash institutlarining elektr ta’minoti xizmatiga tavsiya va ko'rsatmalarini inobatga olgan holda yozildi.
Qodlanmada umumsanoat miqyosida elektr ta’minoti uskunala- ri to‘g‘risidagi ma’lumotlar, ularning tarkibiy tuzilishi va asosiy elektr jihozlari hamda ularning elektrotexnik vositalari kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun tushunarli va sodda sxemalar bilan keltirilgan hamda ravon tilda bayon etilgan.
Qodlanmaning so^£zboshi va 1, 2, 3, 4, 5-boblari texnika fanlari doktori, professor Nig‘mat Mahmudovich Usmonxo‘jayev, 6, 7, 8, 9, 10-boblari esa, texnika fanlari nomzodi, dotsent Baxtiyor Ne’matovich Yoqubov tomonidan yozilgan.
0‘z maslahatlari va tavsiyalari bilan kitob sifatini oshirishda qimmatli fikrlar bergan, texnika fanlari doktori, professor T. M. Qodirov, texnika fanlari nomzodi, dotsent E. U. Ibragimovga mualliflar o‘z minnatdorchiliklarini bildiradilar.
Qodlanma to‘g^crisidagi fikr-mulohazalarini tahririyatga yuboruvchi kitobxonlarga mualliflar avvaldan o‘z minnatdorchiliklarini bil­diradilar.
1-BOB. ELEKTR QURILMALARI HAQIDA
UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1. ELEKTR TIZIMl VA TARMOQLARI TUZILISHI
Elektr energiyasini manbadan iste’molchiga uzatish uchun energetik tizimlardan foydalaniladi. Bu tizim o‘z ichiga bir qancha elektr stansiyalarni qamrab olishi mumkin. Elektr energiyasi qabul qiluvchilar, iste’molchilar guruhlari elektr ta’minoti tizimlaridan energiya oladilar va hamkorlikda energetik tizimning ajralmas qismini lashkil etadilar.
Qurilma jihozlari qoidalari (QJQ) ga, asosan, elektr tarmog‘iga taalluqli qoida va ifodalar haqida to'xtalib odamiz.
Energetik tizim (ET) elektr stansiyalari, elektr va issiqlik tarmoqlari, elektr va issiqlik energiyalari iste’molchilarini o‘zida mujassam- lashtirgan xo^£jalik bo^£lib, elektr va issiqlik energiyalarini muntazam ishlab chiqarishni o'zgartirish, taqsimlashni ma’lum ko‘rinishda boshqaruvchi tizimdir.
Energetik tizimlar xalq xo^£jaligi uchun elektr va issiqlik energiya­larini yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Elektr stansiyalar, elektr tarmoqlari (elektr uzatish liniyalari, nimstansiyalar), elektr energiyasini o'zgartirgichlar va elektr energiyasini iste’mol qiluvchilar energetik tizimning elektr qismini tashkil qiladi. Bu qismning vazifasi quyida- gilardan iborat:
— iste’molchilarning elektr energiyasi va quvvatga bo^£lgan ehtiyojini qondirish (bunda tarmoqda hosil boduvchi isroflar va xususiy ehtiyoj uchun sarflanadigan energiyani hisobga olgan holda);
— iste’molchilarning iqtisodiy talablarini qondirishni ta’minlash va elektr ta’minoti puxtaligini oshirish;
— belgilangan normalarga, asosan, elektr energiyasini yaxshilash;
— elektr energiyasi tannarxini pasaytirish.
1.1 -rasmda kuchli energetik tizimning bir bodagi ifodalangan. Uning asosini yirik elektrostansiyalar (TETS, GES, TES) tashkil etadi.
Elektr stansiyalari elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Ularning kuchlanishi generator turiga qarab 6—20 kV bodadi. Bu kuchlanish
5
kuch transformatori yordamida yuqori kuchlanishga aylantiriladi. Tuman tarmoqlarida kichik quwat talab qiluvchi iste’molchilai uchun kuchlanish qiymatlari 10, 35, llOkV bo^£lsa va kattaroq quwatlar talab etilsa, kuchlanish qiymati 110—220kVga teng. Ti- zimlararo bog‘lanish esa masofalar katta bodganda 220 330 500 750, 1150 kV (o'zgaruvchan tok uchun) va 1500 kVga (o^£zgarmas tok uchun) teng. 1
Tortgich nimstansiya (TN) va tuman nimstansiyalari, 1.1-rasm- da ko rsatilganidek ikkita energetik tizimdan ta’minlanishi mumkin. Bunda qo‘shimcha havo (QH) yoki kabel liniyalari (KL) bo‘lishi kerak. Bunday sxema tortgich nimstansiyalarining puxtalik bo^£yicha barcha talablarini bajara oladi.
Elektr tizim - energetik tizimning bir bodagi hisoblanadi va unda issiqhk tarmog‘i va issiqlik iste’molchisi bo^£lmaydi. Elektr tizim mu-

l.l-rasm. Energetik tizim:
/ - elektr stansiyalar; 2 — tizimlarni bog'lovchi elektr uzatish liniyalari- 3 — tizimning ichki bog‘lovchi uzatish liniyalari; 4 — nimstansiyalar; 5 - tuman mmstamyalari; 6 — loyihalanayotgan tortish nimstansiyalari.
m luidud iste’molchilarini markazlashgan tarzda elektr energi- . i i I>iIan ta’minlaydi.
/ lektr stansiya — elektr energiyasi yoki elektr va issiqlik energi- . il hi islilab chiqaruvchi qurilma.
Ilcktr tarmoq — ma’lum bir hududda elektr uzatish va elektr I mi imlagichlarni o^£zida mujassamlashtirgan elektr qurilmalardir, i ui'.imlagich nimstansiyalar va ularni o^£zaro birlashtiruvchi havo va i i It I liniyalaridan iborat.
kuchlanishning nominal qiymatiga qarab hamda QJK ga, asosan, l.i alararo kuchlanish 1 kV ga qadar va 1 kV dan yuqori bo^£lgan I'umhlarga bo^£linadi. Birinchi guruh, aksariyat kichik qiymatga ega lumioq deyilsa, ikkinchi guruh, yuqori kuchlanishli tarmoqni tashkil qllndi.
Elektr qurilma — bu shunday qurilmaki, unda elektr energiya i lilab chiqarilishi, taqsimlanishi yoki iste’mol qilinishi mumkin.
Idektr energiyasini qabul qilish, o^£zgartirish va uzatish elektr nimstansiyasida ro^£y beradi. Bu qurilma, asosan, transformatorlar voki energiya o‘zgartgichlar, taqsimlovchilar, boshqaruvchi, himoyalovchi, o^£lchovchi va yordamchi elementlardan tashkil topgan.
Havo yoki kabel liniyalari orqali elektr uzatish qurilmalari tok < I'lkazgich elementlari, ular izolatsiyasi, tutib turuvchi konstruksiyalar va boshqalardan tashkil topgan.
Elektr ta’minlash (GOST 19431—84) — iste’molchini elektr aiergiyasi bilan ta’minlab turishdir. Iste’molchi sifatida elektr qabul qilgichlar yoxud ma’lum bir hududda joylashgan va texnologik lihatdan bir-birlari bilan uzviy bog^£langan elektr qabul qilgichlar guruhiga aytiladi. QJK ga, asosan, elektr qabul qilgich — bu qurilma bo'lib, unda elektr energiyasi boshqa energiya turlariga aylanadi.
Qabul qilgich va taqsimlagich uchun xalq xo‘jaligi korxonalarida elektr ta’minlash tizimlari tuziladi. Ular ham nimstansiya, elektr tarmog‘i va mahalliy elektr energiyasi manbayidan iborat. Hozirgi vaqtda markazlashgan elektr ta’minlagichlardan foydalaniladi. Bunda iste’molchilar energiya bilan ta’minlovchi tashkilotlar (masalan, ener- gotizim) ga ulanadi va tashkilot abonentlariga aylanadi.
Elektrik yuklama ayrim tok qabul qiluvchilar yoki korxonaning bir qancha iste’molchilari guruhidan iborat.
Elektr ta’minoti tizimi va elektr qabul qiluvchilar birgalikda korxonaning elektr xo‘jaligini tashkil etadi. Elektr xo'jaligi murakkab va yuqori javobgarlikni talab etuvchi xo‘jalik hisoblanib, uni boshqarish
7
texnik ekspluatatsiya va xavfsizlik texnikasiga amal qilgan holda olit boriladi.
Komplektli transformator nimstansiyasi (KTN) ichki yoki tashq jihozlar sifatida bo‘lib, uch fazali sanoat chastotali o‘zgaruvchan tokni qabul qilish va taqsimlashga xizmat qiladi. KTN ichiga kommutatsion apparatlar, himoya, avtomatika va telemexanika hamda oichov asboblari va qo‘shimcha qurilmalar joylashtirilgan shkaflardan iborat. Komplekt taqsimlovchi qurilmalar ikki turdan iborat: 6- 10 kV KRU va KSO. Ular bir-biridan tubdan farqlanadi.
Elektr qurilmaning ishlash tartibi va vazifasini uning elektr sxemas belgilaydi.
Elektr sxemalar prinsipial, montaj sxemalarga boiinadi hamdt birlamchi va ikkilamchi ulamalar orqali ifodalanadi.
1.2. ELEKTR QURILMALARINING TOK TIZIMLARI VA NOMINAL KUCHLANISHLARI
Elektr qurilmalar ularning sifatini ifodalovchi bir qancha para- metrlar orqali farqlanadi: masalan, nominal kuchlanish, nomina tok va boshqa nominal parametrlar ishlab chiqaruvchi zavod tomonidan aniqlangan bo‘lib, kataloglar, uskuna va jihozlar tax- tachasida ko‘rsatilgan bo‘ladi. Qurilma loyihalanayotganda va jihozlarni tanlashda kuchlanish va toklarning hisobiy qiymatlari nominal qiymatlar bilan qiyoslanadi. Bunday qiyoslash tanlangan jihozlar normal ishlashiga ishonch hosil qilish uchun o‘tkaziladi.
Nominal kuchlanish — bu standart kuchlanishlar qatoridan olinib, bazaviy kuchlanishni tashkil qiladi. Nominal kuchlanish tarmoq va elektr jihozlar izolatsiyalari darajasini aniqlaydi. Tizimning har xil nuqtalarida kuchlanish nominal qiymatidagidan farqlanishi mumkin.
Elektr energiyasi manbayi nominal kuchlanish qiymatlari 1 kV li tarmoqlar uchun 1.1-jadvalda keltirilgan qiymatlarga mos statsionar kuchli tokli va tortish tarmoqlariga ega elektr qurilmalarda esa, 1.2- jadvalda keltirilgan qiymatlarga mos kelishi lozim.
Eng ko‘p qo‘llaniladigan kuchlanish qiymati 380/220 V ga teng. Bunga sabab 380/200 V kuchlanishli kuch qurilmalari bilan birga yoritish vositalarini bir vaqtda ta’minlash mumkin.
Agar kuchlanish 1 kV dan ortiq bo‘lishi kerak bodsa, elektr qurilma quwati va elektr ta’minoti sxemasini hisobga olgan holda tanlanadi. 6 va 10 kV li kuchlanishlar aksariyat kichik quwatli korxonalar (1—
[> MVI) va elektr ta’minoti ichki taqsimlovchilarida qo^£llaniladi. It imim, 10 kV li kuchlanishni ko'proq qo‘llash tavsiya etiladi.
1. l-jadval
I kV GACHA KUCHLANISHLAR NOMINAL QIYMATLARI (GOST 21128-83) (1.4)

	Nominal kuchlanish
TOK	Manbalar va o‘zgartgichlar	Zanjirlar va iste’molchilar
< I'/gurmas	6; 12; 28; 5; 48; 62; 115; 230; 460	6; 12; 27; 48; 60; 110; 220; 400 -
I'/Kiiiuvchan: lilr I'uzali	6; 12; 28; 5; 48; 62; 115; 230; 42; 62; 230; 400; 690	6; 12; 27; 40; 60; 110; 220
uch fazali		40; 60; 220; 380; 660

\ kV kuchlanishli tarmoqlar, asosan, elektr stansiyalarining xususiy uaiatlari uchun ishlatiladi. Bunga sabab, 3 kV li tarmoqni qo‘llash (i yoki 10 kV li tarmoqni qo‘llashga qaraganda iqtisodiy samaraliroq ekan. 15, 20, 24, 27 kV kuchlanishli energiyalar katta va kuchli clektrostansiyalarda ishlab chiqariladi. 35, 110, 220 kVli kuchlanishlar la’minlovchi taqsimlagichlarda, shaharlar va ulkan sanoat korxonalari i.u|simlagich nimstansiyalarida ishlatiladi. 220 kV va undan yuqori < liymatli kuchlanishlar elektr tizimlarini o‘zaro bog‘lovchi liniyalarda va elektr stansiyadan unga nisbatan uzoq masofalar (75 MVt dan ortiq) ni ta’minlovchi elektr uzatish simlarida qo‘llaniladi.
600 voltli o'zgarmas tok tortish elektr tarmoqlarida, tramvay, Irolleybuslarda qo‘llaniladi. Metropoliten elektr jihozlarida 825 voltli tarmoq qabul qilingan. 3 kV li o‘zgarmas tok va 25,2x25 kV o‘zgaruvchan tok kuchlanishlari, asosan, tortish elektr tarmoqlarida — elektrlashtirilgan magistral temir yo‘llarda qo‘llaniladi. Sanoat transporti uchun mo‘ljal- langan kuchlanish 600, 1500 va 3000 volt o‘zgarmas tokda va 25 yoki 2x25 kV li o‘zgaruvchan tokda amalga oshirilgan.
1.3. ELEKTR ENERGIYA SIFATI VA ELEKTR TA’MINOTI PUXTALIGIGA TALABLAR
Elektr qabul qiluvchilarning normal ishlashlarini ta’minlash uchun u qabul qilayotgan elektr energiya sifatini yaxshilash talab etiladi.
8
9
Umumxizmat elektr tarmoqlarida elektr energiya sifati andaza — standaj GOST 13109—87 dagi ko‘rsatmalarga javob bermog‘i darkor, ya’ni: a) kuchlanish qiymat o'zgarishi nominal qiymatdan sekundig 1% gacha tezlik bilan o‘zgarganda quyidagicha aniqlanadi:
qU =

u
N
(1.1

bu yerda: U — tarmoqning qurilayotgan nuqtasidagi kuchlanishi.
Yuklama keng ravishda o‘zgarganda, elektr energiya sifatini saqlab i"h .h, ayniqsa, elektr energiya iste’molchisi parametrlari nochizig‘iy /garganda va kuch zanjirlarining ulanib-uzilishi yuqori - i'..'iikichlarda bo‘lganda, murakkab masala hisoblanadi.
I hi borada elektr ta’minotiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: ••luksiz ta’minot va iqtisodiy maqsadni amalga oshirish; elektr urrgiyasi sifat texnologik va elektromagnitli sarflarni hisobga olgan Hilda texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan baholanadi.
Elektr ta’minotining muntazamligi istalgan vaqtda ular rejimlari ilan aniqlanadi. Uning puxtaligi elektr energiyasi uzilib qolgandagi
Past kuchlanishli tarmoqlarda kuchlanish qiymatining norma jolatining og‘ir-yengil ko‘chishiga qarab belgilanadi. Elektr
og‘ishi ±5% bo^!lishi, maksimal ruxsat etilgan og‘ishi (kuchlanish 20 kV bo'lganda) ±10% bo‘lishi kerak;
b) kuchlanish qiymati o‘zgarish tezligi sekundiga 1% dan oshgand; quyidagi formuladan aniqlanadi:
pU = ^Umin • 100%.
U.
N
o^£zgarish miqdori quyidagi qiymatlardan yuqori bo‘lmasligi kerak ko^£rish me’yori katta yorugiik miqdori talab etadigan xonalard
itu ilinalari qoidalari bo^£yicha 1-toifali iste’molchilarga quyidagilar uadi: 825 V li tortish tarmog^£i, eskalatorlar, suv tortgich nasos urilmalari, stansiya va tonnellar yoritgichlari, yong^£inni o^£chiruvchi a signalizatsiya qurilmalari, avtomatik nazorat punktlari. Maxsus mxtalikka ega bo'ladigan iste’molchilarga quyidagilar kiradi: elektr (1.2 a'minoti telemexanika qurilmalari tizimi, poyezdlar avtomatikasi a lelcmexanikasi, aloqa vositalari, stansiya ishini boshqaruvchi liii i 1 malar tizimi, avariya bo^£lganda ishlovchi yoritgichlar,
Yoritish vositalari ulanadigan elektr tarmoqlarida kuchlanisl «>*lovchilar va xizmatchilarni evakuatsiya qilish yer osti yo'laklari
oritgichlari.
Birinchi toifadagi obyektlarning elektr iste’moli bir-biriga bog^£liq
cho^£g^£lanma lampalar qo^£llanganda - 0,018%; shu lampalar boshqt 'oMmagan ikkita manbadan amalga oshiriladi. Bular sifatida alohida
1 1 _ £11 1 f\ A ryy ■* • \ m i rro onn UrvMrrnn tone! lomnll cliJnolor vi'Vmat mloHl Rll
xonalarda qo‘llanganda 0,034%, luminitsent lampalar qo'llangand; - 0,079%.
Agar K< 5% bo^£lsa, kuchlanish shakli amaliy sinusoida deb qabu qilinadi.
d) chastota qiymatining og‘ishi (10 daqiqaga qadar, %):
qf =
Jn
minotchiga ega bo'lgan taqsimlagich shinalar xizmat qiladi. Bu hinalarga kuchlanishi 6 yoki 10 kV li bitta yoki bir nechta elektr tansiyalari yoki tuman nimstansiyasidan energiya kelishi mumkin. I ortish yuklamasiga ishlovchi nimstansiyalar bitta, lekin ikki musta- |il KU 6—10 kV shinalarga ega bo^£lgan, hammavaqt ishga tayyor uruvchi qurilmalardan iborat. Nimstansiyalarning kirish qismi ta’- ninlagich energiya tizimiga ulangan.
(1.3)
bu yerda: /— chastotaning joriy qiymati;
f_N — chastotaning nominal qiymati.
GOST 13109—87 ga, asosan, chastotaning normal ruxsat etilgan og^£ishi ±0,4 Gs dan oshmasligi kerak. Elektr tarmoqlarining avariyadan ;urga bo'linadi. Bular ichida uchtasi asosiydir, chunki ular hozirgi
keyingi holatlarida chastota og'ishi 0,5 dan 1 Gs gacha ruxsat etiladi, faqat bir yil davomida bu og‘ish 90 soatdan oshmasligi kerak.
1.4. ELEKTR ISTE’MOLCHILARI VA ELEKTR TARMOQLARINING ISH REJIMLARI
GOST 183—74 ga, asosan, elektr iste’molchilar sakkiz nominal
imon korxonalari uskunalarini tashkil qiladi. Shunga ko^£ra, shu ich toifa ustida to^£xtalib o^£tamiz.
10
11
Quwati cheksiz deb qabul qilingan energiya tizimlari uchun to‘; tashkil etuvchi ketma-ketlik tokini hisoblash formulasi quyidagic
/(«) _ ^vkl ~
Ul
, v(«) rux.et.
xw
^A tez
(2
bu yerda: E — energiya tizimining faza EYUK i; X_u — qarshilikl yig^£indisi bo‘lib, QT nuqtadan energia tizimi shinasigacha bo‘lg qarshiliklarni o‘z ichiga oladi; X^_{m et} - to^£g^£ri ketma-ketlik sxemasi; kiritilayotgan qo^£shimcha qarshilik bo^£lib, uning qiymati QT turi; qarab 2.2-jadvaldan olinadi.
QT TURIGA QARAB X«_{x ct} VA M<"> QIYMATLAR
2.2-jacl\
.

QT	n		y(n) ^ mx. et.
Uch fazali	3	1	0
Ikki fazali	2	3	Yltez
Bir fazali	1	3	•^2tez + Yltez

2.2. UCH FAZALI QISQA TUTASHISHDAGI 0‘TKINCHI JARAYONLAR. ASOSIY HISOB QIYMATLAR I
Qisqa tutashish o'tkinchi jarayonlarning paydo bo‘lishiga sababchi ,,'ludi. Bunda tok va kuchlanish qiymatlari va ular tavsifi vaqt n yiriha o‘zgaradi. 0^£tkinchi jarayonlar elektr manbayi va zanjir mshiliklarining o‘zaro munosabatlariga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Quyida eng sodda va eng ko‘p uchraydigan elektr tizimidan i mmlanuvchi tortish nimstansiyasini ko‘rib o‘tamiz (2.3-rasm).
Bu sxemada QT ro‘y berganda ham tarmoq kuchlanishi qiymati rarmay qoladi (nazariy jihatdan olganda bu hoi elektr tizimi quwati Imstansiya quwatiga nisbatan cheksizga teng bohganda ro^£y beradi). Mi fazali QT da 2.4-rasmda keltirilgan sxema go‘yo ikki qismga o'linadi.
Ikkala qismdagi o‘tkinchi jarayonlar bir-biriga bog‘liq bo^£lma- ,m liolda kechadi. Birinchi o^£ng tarafdagi qismda sxema KG nisna tutashish toki induktiv qarshilik L_x da
nulangan magnit energiya issiqlik energiyasiga aylanib, aktiv mshilik R_{ yo^£qolguncha o‘tib turadi. Bu qismdagi tok normal
imidagi tokka nisbatan oshmaydi va asta-sekin nol qiymatgacha i'iia boshlaydi. Shunga ko^£ra bu tok elektr qurilma va jihozlar uchun nvlli boimaydi.
Sxemaning chap tomoni (2.3-rasm) da paydo boiadigan o^£tkin- In jarayon aktiv-induktiv qarshilikka ega bo‘lgan zanjirlarda " i ladigan jarayon kabi birinchi darajali differensial tenglama bilan ulalanadi, ya’ni:
R_ki + 4 ^ = V2U_n sin (cot + xp),
(2.3)
QT zanjirining induktiv va aktiv qarshiligi; rp — kuchlanishning M.slilang'ich fazasi; i — o^£zgaruvchan tokning oniy qiymati.
(2.2) formula tahlilidan ko^£rinadiki, eng og^£ir QT uch faza ¹¹ bo'lganda ro^£y berar ekan. Chunki bunda tokning qiymati eng katl bo‘lar ekan. Shunga ko^£ra elektr apparatlarini hisoblash va tanlashc
shu uch fazali QT ga moljallab bajariladi. Tizim loyihasini yok . . . . ,
elektr ta’minoti elementlarini hisoblashda, QT tokini hisoblash bl ^{m vcrda: U}n ~ generator kuchlanishining nominal qiymati; L_v R_x qancha maqsadlarm ko zda tutadi:
— o^£tkazgich va apparatlar termik va dinamik turg'unli holatini aniqlash va tekshirish uchun QT tokining eng katta qiymatii aniqlash, shuningdek, shu tok qiymatini kamaytirish usulini tanlas yoki uning vaqtini cheklash;
— QT tokining minimal qiymatini aniqlab, unga nisbata himoyaning sezgirligini belgilash va shu orqali tizimni va unin parametrlarini to^£g^£ri tanlash hamda himoya vaqtining maksim; qiymatini topish.
22

2.3-rasm. Bir liniyali koTinishda ifodalangan kuchlanishi o‘zgarmas shinadan ta’minlanuvchi uch fazali simmetrik zanjir.
23
>

x=V_k+90
tashkil ,il£S« »laSg”o’£ ttkTf ” "''^d'‘^Vrl> '■
^mUmfa"- ^{Buning uchu}"
umumiy yechimini topamfc. So'ngra bhi n“ bo‘lm ''' ^,englamaninS tenglamaning xususiy vechimini ym.v.i ^J- c, °° ^{mdgan mu}tanosib jarayon umumiy holda QT tokim'n^prV™^{2 Shunday} 9^ilib> o‘tkinchi 4 va davriy tashkil etuvchki / i-, h ^S., ^r^^{in a}P^en°dik tashkil etuvchisi
jamlanishidan to‘la tok / hosil bo^adi° Rs ^b° ?^{r eka}?'^{IkkaIa toknin}g tashkil etuvchi 1 va doim v tnJ ^{Rasmdan k}o‘rinadiki, davriy o‘zgaradi. ^{P 1 zan}J^lr toki chastotasi bo‘ylab

24
l 'aza tokining oniy va harakatlanuvchi qiymatlarini 2.4-a rasm in Inin quyidagicha ifodalash mumkin:

L =
u„
VR²_k+{wL_k)^2
Uk
Zk
0) Li,
k= arctg -jt = arctg
*k
Rt
i_n ='j2I_nsm((ot+xp-
k).
(2.4)
(2.5)
(2.6)
QT tokning davriy tashkil etuvchisi i_n, asosan, o‘rnatilgan rejimga i i.illuqli bo‘lib, manbaning kuchlanish harakati bilan aniqlanadi. Real ■ Irktr zanjirlarda, ya’ni X_k8 i^bodganda, burchak siljishi xp_k 45° dan 00" gacha o‘zgaradi.
2.4-a rasmdan ko‘rinadiki, t = 0, ya’ni vaqtning boshlang‘ich qis- micla i_m- 0. Bunda yig‘indi to‘liq tok nolga teng, boshqacha qilib avlganda, kommutatsiyaning birinchi qonuni amalda saqlanadi.
(2.3) ifodaga ko‘ra tokning erkin tashkil etuvchisi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
_t_
i — i e ^T°
^la ^lao^c' 5
I >ii yerda: t_a — aktiv tashkil etuvchining vaqt doimiysi, uning qiymati
r - 4 _ X_k
° R_k uR_k
r.a teng.
QT tokining erkin tashkil etuvchisi vaqt ichida o‘z ishorasini o'zgartirmaydi va QT tokining aperiodik tashkil etuvchisi deb ataladi. Aperiodik tashkil etuvchining so‘nish tezligi vaqt doimiysi r_a ga liog'liq. 1 kV dan ortiq kuchlanishga ega elektr tarmoqlarida vaqt doimiyligining qiymati 0,5 daqiqa atrofida bo‘ladi. Shunga ko‘ra aperiodik tashkil etuvchining «umri» 0,2 daqiqani, boshqacha qilib aytganda, 10 davrni tashkil etadi. Aktiv qarshiligi yuqori (odatda, kuchlanishi 1 kV dan kam) tarmoqlarda aperiodik tashkil etuvchining ••nmri» juda qisqa bo‘ladi.
Boshlang‘ich sharti t= 0 bo‘lganda, (2.7) tenglamadan i_a= i_ao ekanligini ko‘ramiz. Shunga ko‘ra i_ao - -i_ng va (2.8) ni inobatga ol- gan holda quyidagini olamiz:
i_ao = ~L = ~ V2I_n sin (ip -cp_K). (2.8)
25
Buni (2.7) ga qo‘ysak,
i_a = V2/„sin(ip-
K)e ^r0.
(2.9)
Istalgan vaqt t ichidagi QT tokini (2.9) va (2.6) qiymatlarini qo'shish orqali olamiz, ya’ni
/ = /„+/„ =^2I_n[sm(cot + rp-(p_K)-sm(xp-(p_K)e
rO
(2.10)
Shuni ta’kidlash kerakki, tarmoqdan yagona tok — QT ning to'la toki o‘tadi. QT tokining davriy va nodavriy tashkil etuvchilari — bu matematik jihatdan oTkinchi jarayonni formalizatsiyalash, xolos.
2.4-a rasmdan koTinadiki, to'liq tok / vaqt t da amplitudasi davriy tashkil etuvchi amplitudasidan katta bo‘ladi. Kuchlanish grafigi U{t) ga QT ning birinchi onida (boshlang'ich faza ip da) tok grafigi istalgan ko‘rinishda berilishi mumkin. Boshlang‘ich faza ip ning qiymatini o‘zgartirish yo‘li bilan uning maksimal qiymati ip_mm ni topish mumkin, unda to‘liq tok amplitudasi eng katta qiymatga ega bo‘ladi. Bunda ip -ip. ±90° va
* max * k
^an ^ no _n
(2.11)
Aperiodik tashkil etuvchi maksimum bo‘lgan to‘la tokning grafigi 2A-b rasmda keltirilgan. Undan koTinadiki, to‘liq tokning eng katta amplitudali qiymati QT boshlangandan so‘ng yarim davr (0,01 daqiqa) o‘tgach sodir bo‘lar ekan. Bu tok zarbiy tok deb yuritilib, / belgisi bilan ifodalanadi.
(2.10) tenglamasidan di/dt hosila olib va uni nolga tenglasak,
kritik vaqt /_krni topamiz (2.4-6 rasm), zarbiy tok t_K = - = ~j ~ jy 0a hosil bo‘ladi.
U holda (2.10) formuladan:
i, = -Gr.
sin(^ + ip -
K) - sin {ip -
K )e
(2.12)
(2.12)dan koTinadiki, sof aktiv qarshilikli zanjirda (coL26
I_m - 'felH /
1 tig og‘ir sharoit induktiv maksimaMiymati
m'lganda sodir boTadi. ^^arb^ ^ _Q) <_tay_0tganda hosil bo'ladi. _1H hlanish grafigi nol qiymatdan {*-0)0 tayo g
Mmla: / n \
b» yerda: *„ - zarbaviy koeffi.siyent, u *.*«■*> formu.adan
aniqlanadi:
» / n m \
(2.14)

/ .
\1 + e ^m°>'	U + e ‘ 1

k =
^Ku 421*
1 • nT daei davriy tok amplitudasidan qancha
k zarbaviy tokning QT dagi aavny
,atta ekanligini ko'rsatadu _nodavriy tashkil etuvchisining
Zarbaviy ^koefff¹^"^t₍^_ta|ku etuvchi zanjirning elektromagmt
10‘nish darajasiga bogq( . koeffitsiyentning qisqa tutash-
_raqtdoim.ys_! rgaboghq).™ _teWrilga_n. *.
S»n zanjiri bog _{mchjsi s0}._{nar e}kan (bu eaa
SlChuS— 5 foizini tasbbd etadi).

2.5-rastn.Zarbaviy koeffitsiyent /t„ning \ log^W-
27
Zarbaviy koeffitsiyent qiymati 2 (reaktiv elektr zanjiri) dan to 1 (sof aktiv zanjir) gacha o‘zgaradi. Kuchlanishi lkV dan yuqori bo'lgan elektr qurilmalarida r_fl~0,05 daqiqa k_u- 1,8 ni va i_u = 2,55/ ni tashkil etadi. Shuning uchun aktiv qarshilikli zanjirlarda bu qarshilikni hisobga olmasa ham bo‘ladi (bundan uzun va kichik ko‘ndalang kesimli kabel liniyalari mustasno).
QT toki nodavriy tashkil etuvchisi so‘nish vaqtining taxminiy qiymatlari uchun jadvallarda keltirilgan [2.5],
0‘tkinchi jarayonda yaqin masofada ro‘y bergan qisqa tutashish boshqacharoq kechadi, ayniqsa, yuklama yo‘q bo‘lganda hamda cheklangan quwatli va uyg‘otish tizimi rostlanuvchi qurilma bilan jihozlangan generatordan ta’minlanganda. Uyg'otish tizimining avtomatik ravishda boshqarilishining asosiy vazifasi — generatorning kuchlanishi qiymatini hamma holatlarda ham o‘zgarmasdan ushlab turish. Shunga ko‘ra generator tokining davriy tashkil etuvchisining amplitudasi o‘tkinchi jarayonda o‘zgarmay qoladi (2.6-rasm).
Bunga asosiy sabab qisqa tutashishning boshlang‘ich davrida generatorning EYUK regulator ishining kech qolishi tufayli stator reaksiyasi magnitsizlanish xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘ngra rotor uyg‘otish tokining o‘sishi (generator EYUK ning pasayishi tufayli) generator EYUK ni asta-sekin o'sishga olib keladi, bu esa oqibatda QT tokining ko‘payishiga sababchi bo‘ladi. 0‘rnatilgan holat 3—5 daqiqadan so‘ng yuzaga keladi. Bu vaqtga kelib zamonaviy himoya jihozlari zanjirni

2.6-rasm. Amplitudasi /_mix= i_u bo'Igan hamda QT uzoq bo‘lmagan holdagi tok i ning davriy i_n va nodavriy i_a tashkil etuvchilari grafiklari.
28
R>
h
a)
K,
R
'K,

R’

il	T„ /
	\r*		L-
a

. ssasaasiM
Ton,.«»»—-S “»
lanishning boshlang ichetuvchisi birdaniga amplituda ega ^b“:^Mi/"„TrasXBu hdltda l_m-I.tokning davriy Setuvchisi Sam^Briilbilan o‘zgargan, uchun, up, ^ formula bilan ifodalash mumkin.
i =J2, ⁽²'¹⁵⁾
V = 0,01 ^ ’
o‘ta o‘tkazuvchan tok deb yuritiladi.
29
yerga o tuvchi ulanish toki 20 ampergacha o‘zgaradi, xolos. Biroci ba zan yerga o^£tuvchi kichik toklar ham aylanuvchi yoylar hosil qilisln mumkin, lekin ular qiymati kichik bo‘lgani uchun yuqori haronil hosil bo‘lmaydi. Agar yoy cho^£zilgan bo^£lsa, uning atrofida ionlashgan muhit hosd b°^£l^adi. Bu esa fazalararo qisqa tutashishga sababchi bo iadi. Natijada, neytrali yerga ulangan tarmoqlarda bir fazali QT nmg ohkinchi jarayoni tufayli o^£ta kuchlanishlar hosil bo^£ladi va uning qiymati 2,6U_/gacha yetadi. Eng katta o^£ta kuchlanishlar neytrali yerga ulanmagan tarmoqlarda hosil bo^£lib, unda bir fazali qisqa tu- tashish yerga nisbatan ikkilanma qisqa tutashishga o^£tib ketishi mum- kin. Uning qiymati quyidagi formula bilan ifodalanadi:
U_max = y/3U_f(l + y) = 3, \ ■ U_f...3,6U_f,
bu yerda: y - qoplovchi qurilmaning noto^£g^£ri ishini belgilovchi koefntsiyent. Uning qiymati 0,8—0,85 ga teng.
Yuqori kuchlanish tarafidagi o‘ta kuchlanishlar o^£z navbatida kichik kuchlanish tarafida ham o^£ta kuchlanishlar hosil bo^£lishiga sababchi bo ladi. Bu o^£ta kuchlanishlar sig^£imi orqali uzatilayotgan energiya bilan bir qatorda elektromagnit induksiya orqali ham hosil bo^£ladi. Past kuchlanish tarafidagi o^£ta kuchlanishning yuqori kuchlanish taralidagi o ta kuchlanishga nisbati transformatorlarning konstruktiv xususiyatlariga, birinchi navbatda, chulg^£amlar joylashishiga, ularning ulanish sxemalariga bog'liq bo'ladi. Chulg'amlar uchburchak shaklida ulangan transformatorlarda o^£ta kuchlanish kam qiymatli bo‘ladi Ney­trali yerga ulangan tarmoqlardagi o^£ta kuchlanish neytrali yerga ulanganlarga qaraganda kattaroq qiymatga ega.
O ta kuchlanishning elektr jihozlariga ta’siri jihatidan baholaganda shum aytish zarurki, neytrali yerga ulanmagan rezonansli va uhga yaqin sozlangan o^£ta kuchlanish qiymati 2,5-2,6U.bo^£lib, apparatlar uchun o ta xavfli hisoblanmaydi. Biroq ba’zi bir turdagi elektr jihozlari yengil izolatsiyalangan bo'ladi. Masalan, quruq transformatorlami tek- shiruvchi kuchlanishi 2,5U_/y[2 ga teng. Qoplovchi qurilma ishdan chiq- qan vaqtda o‘ta kuchlanish 3,2 U_f ga teng, boshqacha qilib aytganda tekshiruv kuchlanishiga yaqinlashadi. Boshqa elektr jihozlarning elektr puxtahk zaxmasi U._sp= 5—6 U_f Shuni ham ta’kidlash zarurki, uzoq vaqt foydalamshdan so‘ng izolatsiya ifloslanadi va namlanadi, natijada keltinlgan zaxira qiymati pasayishi mumkin. Tonnellarga joylashtiri- adigan qurilma va jihozlar umumsanoat sharoitiga qaraganda ko'proq kirlamshi tabny. Tonnellar isitilmaydigan xonalar guruhiga kirganligi
34
whihli ulardagi elektr apparatlari va qurilmalarining izolatsiyasi bo'lak Vii • jr.mlari tcz namlanish xususiyatiga cga.
| I KUCHLANISH 1 kV GACHA BO'LGAN QURILMALARDA QT TOKINI HISOBLASH
Ucrilgan qiymatlarga ko‘ra QT toklarini hisoblashning bir qancha tmitllari mavjud. Odatda, ta’minlovchi manba cheksiz quwatga ega lilsoblanadi. Bu shart pastlatuvchi, qisqa tutashishni ta’minlayotgan iMiisformatorning o‘rnatilgan quwati quyidagi shartni bajarganda v nqtda kuchga ega bo‘ladi, ya’ni
S_T < 0,025_i? (2-28)
Ihi yerda: S_T — ta’minlovchi tizim quwati.
Shunga ko‘ra transformator yuqori tarafidagi kuchlanish va pastki larafidagi QT ning davriy tashkil etuvchisining amplitudasi qiymatlan
o'zgarmay qoladi. . , ,
Elektr zanjirining barcha elementlari — aktiv va lnduktiv qarshiliklar kuch transformatorlari, kabel va havo liniyalan, 10—15 metr va undan uzun shinalar, ko‘p chulg'amli tok transformatorlari avtomatik uzgich g^£altaklari, rubilniklar, avtomatik uzgichlar o tish kontaktlari, ayniqsa, nimstansiya komplekti transformatorlarining raz’yomlari va boshqalar ekvivalent almashuv sxemasiga kiritiladi.
Dastawal, qiymatlar o^£z birliklarida sxemaga kiritilgan holda hisob-kitob olib boriladi, chunki bu elementlar kataloglarda o^£z qiymatlarida berilgan boTadi. Agar transformatsiya koeffitsiyenti berilmagan bo^£lsa, kuchlanishlar 127, 230, 400, 525, 690 voltlarnmg. o'rtacha qiymati qabul qilinadi. Barcha elementlar qarshiligi ana
shu o^£rtacha kuchlanish U_o._rt ga keltiriladi.
Natijaviy aktiv r₂, induktiv x₂ va to‘la z_T qarshiliklar qiymatlan
quyidagicha aniqlanadi:
''₂ ^{= r}t^+rsh^+r«^+rab^+rkb⁺V’ ^rT = ^Xt^{+ X}sh^{+ X}t,+ ^Xab^{+ X}kb+ ^Xs ;
bu yerda: r, x — pasaytiruvchi transformatorlarning aktiv va induktiv qarshiliklari;¹ r_sh, x_sh - shina o^£tkazgichning aktiv va induktiv
35
qarshiliklari; r_tl x_tt — tok transformatori birlnmchi cluilg‘amining ^aktiv va mcluktiv qarshiliklari; r_b, x_b~ kabelning akliv va induktiv qarshiliklari, x — o rtacha kuchlanishga keltirilgan lashqi ta’minlovchi zanjirdan pasaytiruvchi transformatorgadia bo'lgan induktiv qarshiliklar yig‘indisi. U quyidagi formuladan aniqlanadi:
=
_ ^o'rt vn
VI;
kvn
j-P.'.n.ni t ^o‘rt vn )
10°,
(2.30)
Qrtoki davriy tashkil etuvchisining harakatidagi qiymati (U qiymatni hisobga olgan holda): ⁰‘ⁿ
h =
Up‘n (Ay rt
^ VlVJtj''
(2.31)
Agar ta minlovchi manba quwati pasaytiruvchi transformator quwatidan 50 barobar katta bo‘lsa, x, qarshiligini hisobga olmasa ham bo ladi.
QT davnda o‘tkazgichlar ham qiziydi va ular qarshiliklarining qiymati ortib boradi, ya’ni
r
= r
1 +
ml
1+0,0040

(2.32)
bu yerda: r <9₀ haroratdagi nuqtasigacha bo‘lgan o‘tkazgich qarshihgi; t - o‘zgarmas koeffitsiyent (mis uchun t = 22,5, aluminiy uchun t= 6); t — QT vaqti; 6 - ohkazgich ko‘ndalang kesimining
QT tokining aniq qiymati quyidagidan topiladi:
h =
u_n
'Jljr'l+x’l
(2.33)
QT ning zarbaviy toki qiymati (2.33)dan topiladi:
Iu=J2k_uI_k.
36
So'nish koeffitsiyenti k_u ni 2.5-rasmdan x/r orqali yoki quyidagi formula orqali aniqlanadi:
bu yerda: x tokining nodavriy tashkil etuvchisining simli vaqt
^{J a} <*>^rt
doimiysi. , , _£1 . ,,
Nimstansiyalardagi kuchlanish 1000Y gacha bo lgan elektr
qurilmalariga xususiy ehtiyoj qurilmalari kiradi. Bunday zanjirlarda ham eng katta qiymatli uch fazali QT vujudga keladi. Fazalar qarshiligi bar xil bo‘lgan hollarda, hisobiy formulalarga qarshiligi kam fazalami
kiritish kerak. . .
Ehtiyoj zanjiri transformatori ikkilamchi chulg ami fazasming aktiv qarshiligi rj₁ ni aktiv yuklovchi isroflar orqali yoki quyidagi formuladan aniqlash mumkin:
bu yerda: 7_tnom — ikkilamchi chulg‘amdagi faza tokining nominal
bu verda- S — transformatorning nominal quwati.
Unda xususiy ehtiyoj transformatorining to la qarshiligi.
₌ u_k U²o‘«
⁷ 100 5_t._nom ’
induktiv qarshilik esa,

Pk
(2.34)
3/,
t.nom
qiymati. I_{t nom} ni S_{t nom} va U_&n orqali lfodalasak,
t. nom

t.nom
(2.35)
(2.37)
formula bilan ifodalanadi.
37
Induktiv qarshilik havo liniyalari uchun 0,3 Om/km, kabel liniyalari uchun 0,07 Om/km deb qabul qilingan. Miqdori kam bodganligi uchun, shinalar induktiv qarshiliklarini hisobga olmasa bodadi. Maksimal tok uzgichlari nominal toki 50 A gacha bodganda qarshiligi q= 2 MOm ni tashkil qilsa, toki 1000 A va undan ortiq bodganda esa bu qarshilikni hisobga olish shart bodmay qoladi. Boshqa elementlar (rubilnik kontaktlari, avtomatlari) qarshiliklari ma’lumotnomalardan olinadi. Amaliy hisob-kitoblarda bu qarshiliklar inobatga olinmasligi mumkin.
¥
2.4. QISQA TUTASHISH TOKINING ELEKTR-DINAMIK TA’SIRI
Tok o tkazuvchi har bir element tok o'tayotganda boshqa tok odkazayotgan elementdan mexanik ta’sir ko'radi. Ana shu hodisaga tokning elektr-dinamik ta’siri deyiladi. Bunda tokning yo‘nalishiga perpendikular ravishda yo^£nalgan kuch elementlarni deformatsiya- lashga harakat qiladi.
Foydalanishning normal sharoitida elektr-dinamik kuchlar juda kam bo‘ladi va hech qanday elementda deformatsiya yoki so'nish hodisalari ro‘y bermaydi. Biroq qisqa tutashish davrida, ayniqsa, uning boshlarida, bu kuchlar katta qiymatlarga ega bodib, uning ta’sirida ba’zi bir elementlar emas, balki butun qurilma’ qattiq shikastlanishi mumkin. Bu holat qurilma elementlarining elektr- dinamik bardoshliligining hisob-kitobi olib borilishini taqozo etadi. Hisoblarning yana bir mohiyati — apparatlar odchamlarini mini- mumga keltirish hamdir.
Elektr-dinamik kuchlarni ikki xil usul bilan hisoblash mumkin. Birinchi usul tokli o tkazgichning Amper qoidasi bo'yicha magnit maydonidagi o zaro ta siriga asoslangan. Bu usulni o'tkazgichning istalgan nuqtasidagi induksiyani Bio-Savar qonuniga, asosan, aniqlashda qo^£llash maqsadga muvofiq. Ikkinchi usul tokli o^£tkazgich tizimida energetik balansni ishlatishga asoslangan.
Uzunligi 1 m bodgan va / tokini odkazayotgan o'tkazgich mag­nit maydoni kuchlanganligi N bo^£lgan sharoitga tushganda Bio- Savar-Laplas qonuniga, asosan, elektr dinamik kuch Fpaydo bodadi:
F = Hil s\n{H_xe)\Q-⁶. (2.38)
38
Parallel joylashgan ikki o'tkazgichdan bir tomonga qarab i, va i₂ toklari oqqanda, ular orasida chiziqli yuklama bo‘yicha bir xil kuch ta’siri /paydo bo'ladi:
/ = 2x\Q-⁷K_{ (²-³⁹)
^J a
bu yerda: a — o‘tkazgichlar orasidagi masofa; K_f — o'tkazgich ko'nda- lang kesimi formulasiga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent (kuchlanishi 6 kV va undan yuqori bo‘lganda K~ 1, doira va kvadrat hamda truba shakllaridagi sathlar uchun ham K~ 1. Yassi shinalarda 1 kV kuchlanishlarda K_{= 0,5—1,3).
Shuni ta’kidlash zarurki, doira va aylana ko‘rinishidagi o^£tkaz- j'ichlardagi elektr-dinamik kuchlar unchalik ta’sir ko'rsatmaydi, chunki magnit kuch chiziqlari o'tkazgich atrofida aylana bo^£yicha harakatlanadi va tok o‘tkazgichning geometrik o^£qi atrofida joylashgan bo'ladi. Aylana yuzali o^£tkazgichlarda yuza effektining elektr-dinamik kuchlarga ta’siri bo^£lmaydi. Toklar qarama-qarshi tomonga yo^£nal- ganda esa elektr-dinamik kuchlarning ko^£payishiga olib keladi, bir tomonga yo‘nalganda — kamayishiga sababchi bo'ladi.
0‘tkazgich ko'ndalang kesimi yuzi to^£g^£ri burchakli to'rtburchak bo'lganda elektr-dinamik kuchlar ana shu to'rtburchak o'lchamlari- _ga bog'liqligi aniqlangan, chunki magnit kuch chiziqlari o'tkazgich atrofida aylana emas, oval ko'rinishida namoyon bo ladi. Bu hodisa Duayt grafiklari (2.9-rasm) orqali hisobga olinadi va shakl koeffi- tsiycnti K_f topiladi. Shundan so'ng elektr-dinamik kuchlarni topish osonlashadi (2.8-rasm).
a)




2.8-rasm. Ikki tok o‘tkazuvchi orasidagi o‘zaro elektr-dinamik ta’sir:
a — toklarning yo'nalishi bir xil bo’lganda; b — toklar qarama-qarshi tomonga yo’nalganda.
39

h + b

i P-». Shak! koeffitsiyenti „_ing „,ka_Jg,o„_{lng ko}._ndalan. _kcs|m yuzi o lchamlariga bog‘liqligi. ^{8 Slm}

^k,^a,ta ***? ^b°«^a o'rnatilsa, bo-ladi. *° ^p’ ^{ko ndaIan}S qo yilganda esa kam hosii
boSga*'^
hosii bo‘lmchfkuch:"^alEan ° ^2saruvchan iok /-/„sin o‘tganda
40
(2.40)
/ = KI_m sin a>/10 ⁷ = ~ (1 - cos 21.
Bitta davrdagi kuchning o‘rtacha qiymati
/₀._rt = j jfdt = ^10- = A:^10“⁷ = kl²\0~⁷ = cl². (2.41)
hu ycrda: F_m — tortishning maksimal qiymati;
/ — tokning harakatlanuvchi qiymati; c = 10-⁷K;
K — kontur koeffitsiyenti.
Shunday qilib, elektr-dinamik kuch o‘zgarmas qism (F/2) va
o'zgaruvchan qism |yCOs2w/j dan tashkil topgan ekan. Elektr-
dinamik kuchning o‘rtacha qiymati tok qiymatining kvadratiga to‘g‘ri mutanosib ravishda o'zgaradi. Bir fazali tokda elektr-dinamik kuch vaqt ichida o‘z ishorasini o‘zgartirmaydi (2.44). Tenglamadan ko‘rinadiki, bir fazali tokda elektr-dinamik kuchning maksimal qiymati o'zgarmas tokdagiga qaraganda ikki barobar ko‘p bo‘lar ekan.
0‘zgarmas tokka qaraganda QT o‘zgaruvchan tokning maksimal qiymati (qizish tufayli qarshilik qiymatining o‘zgarishini hisobga olmasak) uning o'rnatilgan qiymati 7_o>rn ga teng. Shuningdek, o‘zgaruvchan tok o‘zgarmas tokka nisbatan QT davrida zarbaviy tok amplitudaviy qiymatidan ortishi mumkin:
W = d-1.8U.=*.'/21- <²-⁴²)
Bu holda maksimal kuch (qurilmalar shu kuchga bardosh be- rishlari kerak) quyidagicha topiladi:
/„», - = cil,Sj21)² - 6,48c/². (2.43)
Boshqacha qilib aytganda, qiymatlari bir xil bo'lgan toklarda elektr- dinamik kuch o‘zgaruvchan tokda o‘zgarmas tokka qaraganda 6,5 marta ko‘proq hosii bo‘lar ekan.
Uch fazali qurilmalarda elektr-dinamik ta’sirlar o‘zining xususiyatiga ega. Bir xil tekislikda joylashgan A, B va C fazalar tizimining o‘zaro bir-biriga ta’sirida hosii bo‘ladigan elektr-dinamik kuchlarni tekshiramiz (2.10-rasm).
41