Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Diadoxlar urushi.  Aleksandr o‘z vorisini rasmiy jihat-

dan tayinlashga ulgurmadi. Bu uning lashkarboshilari o‘rtasi-

da  Aleksandr merosi uchun uzoq kurash davom etishiga olib 

keldi. Bu kurash bir necha o‘n yillarga cho‘zilib, juda ko‘p qon 

to‘kishlarga sabab bo‘ldi. 

Aleksandrning o‘limi vaqtida makedon taxtiga qonuniy 

da’vogarlar bo‘lmay,  Aleksandrning xotini bo‘lgan so‘g‘d ma-

likasi Roksana hali homilador edi. Pergamda  Aleksandrga asir 

tushgan fors satrapi Artabazning qizi Barsinadan 4 yoshli no-

qonuniy o‘g‘li Gerakl qolgan edi. Taxtga Filipp II ning aqli zaif, 

noqo nuniy o‘g‘li Arridey ham da’vo qilishi mumkin edi. Make-

doniyada  Aleksandrning yaqinlari Roksana agar o‘g‘il tuqsa, 

uni podsho deb e’lon qilish, uning go‘dakligi davrida hokimiyat-

ni tajribali sarkarda Perdikka boshchigidagi davlat kengashi-

ga topshirish lozim, deb hisobladilar. Harbiy boshliqlar va sa-

roy a’yonlarining boshqa bir guruhi Arridey nomzodini yo‘qlab 

chiqdilar. Obro‘li lashkarboshi Nearx makedon taxtiga bir-

dan-bir da’vogar Gerakl bo‘lishi mumkin, dedilar.  Aleksandr-

ning safdoshi, lashkarboshi Ptolemey boshchiligidagi yana bir 

guruh podshoni saylash kerak emas, chunki  Aleksandrning 

o‘g‘illarini onalari Sharq ayollari, uning asiralaridir, oqibatda, 

bunday da’vogarlarni taxtga chiqarish hamma vaqt noqonuniy 

bo‘ladi, deb hisobladilar. 

---

420

Taxt vorisi to‘g‘risidagi munozaralar Perdikka regentligi bilan 

Filipp II ning noqonuniy o‘g‘li Arrideyni podsho deb e’lon qilish 

bilan tugadi. Xuddi shu vaqtda  Aleksandrning bevasi Roksana 

o‘g‘il tug‘di va unga  Aleksandr deb nom berildi. Makedon tax-

tiga birdaniga Arridey Filipp III nomi bilan, Roksananing o‘g‘li  

Aleksandr IV nomi bilan podsho deb e’lon qilindi. Osiyodagi 

qo‘shinlar qo‘mondonligini o‘ziga olgan Perdikka yana regent 

etib tayinlandi. Shunday qilib, u  Aleksandr davlatining amal-

dagi hokimiga aylandi. 

Aleksandrning vafotidan keyin yagona davlatning amalda 

oliy hokimi bo‘lgan Perdikka Bobilda makedon podshosining 

eng yaqinlari o‘rtasida satrapliklarni taqsimladi. Yunoniston 

va Makedoniya Antipatrga, Frakiya Lisimaxga, Misr Ptolemey-

ga, Kappadokiya va Paflagoniya Yevmenga, Gellespont Frigiya-

si Leonardga, Buyuk Frigiya Antigonga, Suriya Laomedontga 

va Midiya Pifonga berildi. Barcha yangi saylangan hokimlar 

qo‘shinlari bilan o‘z mulklariga jo‘nab ketdilar.  Aleksandr ning 

aynan ana shu sobiq safdoshlari (diadoxlar) o‘zlariga berilgan 

hududlarga qanoat qilmay hamda boshqalarning mulkiga ega-

lik qilish uchun Aleksandr merosini talashib, qonli kurashni 

boshladilar.

Aleksandr o‘limidan keyingi ikki yil davomida Yunoniston 

makedon zulmidan ozod bo‘lishga urindi. Yunoniston va Make-

doniya hokimi Antipatr yunon qo‘shinlarini tor-mor qilib, bu 

yerga makedon garnizonlarini joylashtirdi. Mil.avv. 321-yilda 

Misrda o‘rnashib olgan Ptolemey Perdikkaning regentligini tan 

olmadi. Antigon, Ptolemey va Antipatrga Perdikka juda qudratli 

ko‘rindi. Perdikkaga qarshi fitna uyushtirdilar. Perdikka Misr-

ga  qo‘shin  tortdi,  yurish  paytida  Perdikka  Memfis  yaqinidagi 

qarorgohda g‘animlari yuborgan qotillar – o‘z suvoriylari to-

monidan o‘ldirildi. Shundan so‘ng davlat regenti qilib Yunonis-

ton va Makedoniyaning hokimi keksa Antipatr saylandi. Uning 

buyrug‘i bilan podsho oilasi Makedoniyaga ko‘chirildi. 

Antipatr topshirig‘i bilan mil.avv. 321-yilda satrapliklar qis-

man qayta taqsimlandi. Natijada kelajakdagi eng yirik Osiyo 

davlatining asoschisi Salavk Bobilni o‘z qo‘liga oldi. Shundan 

ikki yil keyin mil.avv. 319-yilda Antipatr vafot etdi. U regent-

likka voris qilib keksa va tajribali harbiy boshliq Poliperxontni 

tayinlashga ulgurgan edi. 

Ammo yuzaga kelgan bu vaziyat Aleksandrning yaqinlari 

bo‘lgan yosh va g‘ayratli lashkarboshilarni qanoatlantirma-

---

421

di. Jumladan, Antipatrning bu qaroridan o‘z o‘g‘li Kassandr 

norozi bo‘lib, Poliperxontdan bu lavozimni tortib olish uchun 

Sharqdagi satraplar Lisimax, Antigon va Ptolemey bilan itti-

foq tuzdi. Mil.avv. 316-yilda Poliperxont regentlikdan chet-

lashtirildi. Kassandr butun Yunonistonni egallab oldi. Lekin 

Kassandrning kuchayib ketishidan Antigon va Aleksandr-

ning sobiq kotibi Yevmen norozi bo‘ldilar.  Aleksandr davlati-

ning yaxlitligini saqlab qolishga uringan, separat kayfiyatlar-

ga qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. 

U makedon podsholigining «qonuniy» podsholari nomidan 

harakat qilgan, qator sabablarga ko‘ra, hech qanday hudud 

va qo‘shinga ega bo‘lmagan birdan-bir diadox edi. Lekin uning 

qo‘lida  Aleksandr sobiq davlatining turli shaharlarida bosib 

olingan katta miqdordagi moliyaviy mablag‘lar mavjud edi. 

Yevmen ana shu mablag‘lar hisobiga katta yollanma qo‘shin 

to‘plab, Bobil va Eronni bosib olishga urindi. Bu xavfga qar-

shi Antigon Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan 

ittifoq tuzdi. Bu ittifoq Yevmenga qarshi yurish qildi. Mil.avv. 

316-yilda Gabiyan yonida (Midiya va Eron chegarasi) Yevmen 

bilan Antigon o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘ldi. Yevmenning 

yollanma qo‘shinlarining xoinligi jangni Antigon foydasiga 

hal qildi. Yevmen qo‘lga olinib, qatl qilindi. 

Mil.avv. 317-yilda  Aleksandrning onasi Olimpiada hokimiyat-

ni Roksananing o‘g‘liga qoldirish uchun Filipp Arridey va uning 

xotini Evridikani o‘ldirishga buyruq berdi. Shundan so‘ng uning 

o‘zi Kassandr tomonidan qatl qilindi. Roksana va  Aleksandr IV 

Kassandrning asirligida bir necha yil ushlab turildi.  

Kassandr Aleksandrning kichik singlisi Fessalonikaga uylan-

gan bo‘lib, Aleksandrning o‘g‘li hozircha hayot ekan, o‘zini no-

qulay sezar edi. Kassandr buyrug‘i bilan Amfipol noibi Roksa-

na  va  uning  o‘g‘lini  maxfiy  o‘ldirib,  ularni  dafn  qildi  (mil.avv. 

311–310-yillar). Bir necha yildan so‘ng Kassandr keksayib qol-

gan Polisperxont bilan maxfiy shart bilan tinchlik shartnomasi-

ni tuzdi. Shartga ko‘ra, Polisperxont Aleksandrning Barsinadan 

bo‘lgan o‘g‘li o‘n yetti yoshli Gerkulesni zaharlab o‘ldirishi ke-

rak edi. Polisperxont bu yovuzlikni amalga oshirib, siyosatdan 

chetlashdi. Qotillik evaziga Etoliya va Epirdagi o‘ziga berilgan 

mulklarda qolgan umrini yashadi. Aleksandrning katta opasi 

Epir malikasi beva Kleopatra Sard shahrida yashab turgan edi. 

Malikaning qo‘lini Salavk so‘radi. Buni bilib qolgan Antigonning 

buyrug‘i bilan malikani o‘z kanizaklari o‘ldirdilar. Shundan 

---

422

so‘ng Antigon kanizaklarni ham qatl qilishni buyurib, malikani 

favqulodda dabdaba bilan dafn ettirdi. 

Diadoxlar o‘rtasidagi urushlar uzoq davom etib, Yunoniston, 

Misr, Kichik Osiyo va Mesopotamiya asosiy jang maydonlari-

ga aylandi. Mil.avv. 306-yilda Antigonning o‘g‘li Dimetriy Po-

liorket («shaharlarni qamal qiluvchi») makedon garnizonlarini 

Yunonistondan haydab yubordi. Afina va Megarada erkinlik va 

demokratiya e’lon qilindi. Mil.avv. 306-yilda Antigon, keyinroq 

Ptolemey, Lisimax, Salavk va Kassandr o‘zlarini podsho deb 

e’lon qildilar. Yuzaga kelgan bu vaziyat diadoxlarni o‘z hudud-

larida o‘z podsholik hokimiyatlarini o‘rnatishga intilishlari 

uchun hech qanday rasmiy to‘siq qolmaganini bildirar edi.

Antigon bilan  Plolemey o‘rtasida Yunonistonda urush bosh-

landi. Antigonning o‘g‘li Dimitriy Kipr yonidagi dengiz jangida 

Ptolemey flotini batamom yanchib tashladi. Shundan so‘ng An-

tigon barchaga xat yozib, o‘zini podsho deb atashlarini talab 

qildi.  Dimitriy  Afinadan  Kassandrning  makedon  qo‘shinlarini 

haydab chiqardi. Qachonlardir Filipp va Aleksandrdek u ham 

yunonlarni Korinfga to‘plab, ularni o‘zini Makedoniyaga qarshi 

yo‘lboshchi deb e’lon qilishga majbur qildi. Ptolemey, Salavk va 

Lisimax 80 yoshli Antigon va uning o‘g‘li Dimitriyga qarshi itti-

foq tuzdilar, ittifoqchilar bilan birga Salavk 100 jang aravasi va 

480 ta jangovar fillar bilan Frigiyadagi Ips yonida (mil.avv. 301-

yil) Antigon va Dimitriyga qarshi jang qildilar. Jangda Aleksan-

drning eng qudratli vorislaridan biri Osiyo hukmdori 80 yoshli 

Antigon o‘ldirildi. Uning o‘g‘li Dimitriy qolgan-qutgan askarlari 

bilan qochishga ulgurdi. Lisimax butun Kichik Osiyoni egalla-

di, Salavk Tavr tog‘laridan Hindistongacha bo‘lgan yerlarni Su-

riya va Finikiya bilan birga egalladi. Mil.avv. 301-yilda Antigon, 

297-yilda Kassandr, 284-yilda Dimitriy Poliorket, 281-yilda Li-

simax, 283-yilda Ptolemey Lag va 281-yilda Salavk vafot etdi.  

Aleksandrning safdoshlari va bevosita merosxo‘rlaridan so‘nggi 

diadox bo‘lgan Salavkning halokati bilan diadoxlar davri tuga-

di. Ularning o‘rniga Ellin podsholari (Epigonlar) avlodi keldi.

Aleksandr vafotidan so‘ng uning eng yaqinlari diadoxlar 

o‘rtasidagi 40 yillik urush natijasida  Aleksandr davlati xaro-

balarida 3 asosiy va eng yirik podsholiklar: Makedoniya (unga 

bo‘ysundirilgan Yunoniston), Misr (Suriyaning janubiy qismi va 

Kichik Osiyoning ba’zi viloyatlari) va Salavkiylar davlati (Osiyo 

mulklarining asosiy qismi) tashkil topdi. Ulardan tashqari, ellin 

davrida bir qancha katta-kichik davlat birlashmalari: Pergam, 

---

423

Pont,Vifiniya, Kappadokiya, Yunon-Baqtriya va Parfiya podsho-

liklari mavjud edi.