Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Qadimgi Eron tarixi manbalari va tarixnavisligi. Eron 

tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalarga boy.  

Yozuvlardan eng qadimgilari mil.avv. III–I ming yilliklardagi 

Janubiy-G‘arbiy Eron hududi bo‘lgan Elam tarixini yoritadi: 

---

213

ular podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag‘ishlov matnlari, 

davlatlararo shartnomalardir.

Qadimgi fors davlati tarixi bo‘yicha manbalar xilma-xil: bu 

xo‘jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, podsho Doro I ning tosh bi-

tiklari, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qa-

dimgi fors tilidan elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 

ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari chop etilgan. 1972-yilda 

fransuz arxeologlari Suzadan Doro I ning ulkan haykalini top-

dilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matn-

lari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlaridan biri Perse-

poldan podsho Kserks yozuvlari nusxalari hamda mil.avv. III 

ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat 

topilgan. 

Mil.avv. I ming yillikda O‘rta Osiyo va Eronda hukmron 

bo‘lgan zardushtiylik e’tiqodining muqaddas kitobi «Avesto» 

Eronning qadimgi tarixini o‘rganishda eng muhim tarixiy man-

balardan biri bo‘ladi. «Avesto» oromiy alfavitida yozilgan bo‘lib, 

bizgacha uning ayrim qismlari yetib kelgan. 

Fors qabilalarining Old Osiyo chegaralaridagi migratsiyasi 

to‘g‘risida mil.avv. IX–VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari ma’lu-

mot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar to-

monidan bosib olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga 

oid loy taxtachalarda yozilgan 100 ming Bobil xususiy-huquqiy 

va ma’muriy xo‘jalik hujjatlari mavjud. Misrdan forslar davri-

ga oid turli xil ma’muriy xo‘jalik hujjatlari, podsho Kambizning 

Misr ibodatxona mulklarini cheklash to‘g‘risidagi dekreti, Doro 

I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to‘g‘risidagi farmoni 

katta qiziqish uyg‘otadi. 

Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma’lumot beradigan manbalar-

dan biri bu – yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gero-

dot (mil.avv. V asr)ning asari, Fukidid (mil.avv. V asr) tarixi, 

Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» memuari, 

sitsiliyalik Diodor ning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qa-

dimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik 

ma’lumotlar beradi.

 Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, ar xeolo- 

gik topilmalar, kulolchilik buyumlari, Suza shahrining ilk 

qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari – Suza, Ekbata-

na, Persepol xarobalaridan topilgan ulug‘vor haykallar, qoya-

tosh  relyeflari,  qimmatbaho  metallardan  qilingan  buyumlar: 

---

214

riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib 

o‘rganildi. 

Qadimgi Eron tarixi bo‘yicha Yevropa olimlari qator tad-

qiqotlarni amalga oshirdilar. Italiyalik yosh sayyoh keyinchalik 

papa Urban VIII ning kamergeri bo‘lgan Petro della Valle 1614-yil-

da Eronga sayohat qilib, qadimgi Persepol shahri xarobalari va 

undagi yozuvlar to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Daniya-

lik olim Karsted Nubur 1760-yilda Persepol yozuvlari ni o‘rganib, 

bu yozuv uch tilda yozilganini aniqlaydi. Shundan so‘ng nemis 

olimi O.G. Tixsen bu yozuvlarni o‘qishga harakat qildi. Perse-

pol yozuvlarini o‘qishga nemis olimi Gpotefend, ingliz Rouling-

son va boshqa olimlar o‘z hissalarini qo‘shdilar. Yevropa olimlari  

J. de Margo va Grishman qadimgi shaharlar xarobalari ni o‘rga-

nib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo‘shdilar. 

Qadimgi Elam poytaxti Suzada 1807-yil fransuz arxeologi 

De Morgan arxeologik qazishmalarni olib bordi. De Morgan Su-

zada Xammurapining qonunlari yozilgan bazalt toshini topdi. 

M.M.Dandamayevning «Qadimgi Eron tarixi ocherklari», ame-

rikalik R.Frayning «Eron merosi» asarlari hamda J. Kameron, 

V. Xins, Yu.B. Yusupovlarning asarlarida qadimgi Elamning 

siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy tarixi yoritiladi. I.M. Dya-

konov, E.A. Granovskiylarning asarlarida Eronda ilk qabilalar 

migratsiyasi, I.M. Dyankonov, I.G. Aliyevning asarlarida Midiya 

tarixi va madaniyati yoritiladi. Qadimgi Eron diniy e’tiqodlari 

V.I. Abayev, V.V. Struve, A. Dandamayev, J. Dyushen-Gilmen 

va G. Videgren asarlarida o‘z aksini topgan.

Manbalar asosida qadimgi Eron tarixini to‘rt bosqichga 

bo‘lish mumkin:

1. Elam sivilizatsiyasining paydo bo‘lishi va gullab-yashna-

gan davri (mil.avv. IV ming yillikning oxiridan – mil.avv. VII asr 

oxirigacha).

2. Midiya davri (mil. avv VIII – mil.avv. VI asr o‘rtalari).

3. Ahmoniylar davri (mil.avv. VI asr o‘rtalarida – mil.avv. 

330-yilgacha).

4. Parfiya davri (mil.avv. III asr o‘rtalari–milodiy 224-yiliga-

cha).