Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 3. Qadimgi Elam. Qadimgi Elam tarixi uchga: qadimgi mil.

avv. III ming yillikdan – mil.avv. XIV asrgacha, o‘rta elam davri 

mil.avv. XIV asrning II yarmidan – mil.avv. VIII asrgacha, yangi 

elam davri mil.avv. VII – mil.avv. VI asr o‘rtalari.

 Mil.avv. VII – 

---

215

VI ming yilliklarda G‘arbiy Eronda dehqonchilik bilan shug‘ul-

lanadigan o‘troq va ko‘chmanchi chorvador qabilalar yashagan-

lar. Aholining ko‘payishi natijasida ushbu qabilalarning bir qis-

mi mil.avv. VI – V ming yilliklarda Eronning boshqa hududida 

tarqaladilar. Mil.avv. III ming yillik boshlarida Janubiy-G‘arbiy 

Eronda elam qabilalarining Elamtu (Bobil va osur tilida «mam-

lakat») yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam 

Mesopotamiya hamda Shimoliy va Sharqiy Eron bilan bog‘lan-

gan Qorun va Qerxa daryolari vodiylarida joylashgan edi. Suza 

shahri poytaxtga aylanadi. Elam davlati mil.avv. XXIV–XXII 

asr larda Akkad podsholigiga bevosita qaram bo‘ladi. 

Elamning tekislik qismi Qorun va Qerxa daryolari bilan 

sug‘orilib, mil.avv. IV – III ming yilliklarda tariq, emmer va me-

valar yetishtirilgan. Shu vaqtda hunarmandchilik, ayniqsa, ku-

lolchilik rivojlandi. Tog‘li Baxtiyor hududlari mis, qo‘rg‘oshin-

ga boy bo‘lgan. Tog‘li hududlar aholisining asosiy mashg‘uloti 

chorvachilik edi. Bundan tashqari, Elamda qadimda Avan, An-

shan, Qimash va Simash kichik davlatlari mavjud bo‘lgan. Ular 

asta-sekin bir davlatga birlashtiriladi.

Elamning siyosiy tarixi uning butun tarixi davomida Mesopo-

tamiya tarixi bilan yaqin bog‘langan. Har ikkala hudud bir-bi-

ri bilan yaqin siyosiy-iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalarda 

bo‘ladi. Mil.avv. XXIV – XXIII asrlarda Elam Mesopotamiyani 

birlashtirgan Akkad davlati tarkibiga kirdi. O‘sha davrda Elam-

dagi ko‘pchilik hujjatlar va yozuvlar akkad tilida tuziladi. Mil.

avv. XXII – XXI asrlarda III Ur sulolasi davrida Elam Mesopota-

miya tarkibida qoldi. Mil.avv. XXI asrning II yarmida Elam yana 

mustaqilligini tikladi. Podsho Kutir-Naxxunte I davrida (mil.

avv. 1730–1700-yillar) Elam Mesopotamiyani bosib oldi. Elam 

mil. avv XIV asrgacha mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘ldi. 

Mil.avv. XIV asrdan – mil.avv. XII asrgacha Elam kassit-

lar hukmron bo‘lgan Bobilga qaram bo‘ladi. Elam mil.avv. 

1155-yildan – mil.avv. 1115-yillarda o‘z mustaqilligini qayta 

tikladi. Elam podshosi Shutruk – Naxxunte I Bobilga g‘olibona 

yurish qilib, shaharni taladi va boy o‘lja bilan Suzaga qaytdi. 

Bu o‘ljalar ichida Xammurapi qonunlari bitilgan tosh lavha bor 

edi. XX asr boshlarida Suzada fransuz arxeologlari olib bor-

gan qazishmalarda bu lavha topildi. Elam podshosi Kutir-Nax-

xunte III mil.avv. 1159–1157-yillar kassitlar Bobili bilan urush-

lar olib boradi. Urush Bobil, Sippar, Nippur va boshqa sha-

---

216

harlarni elamliklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi. Bu 

davr Elamning gullab-yashagan davri edi. Elam davlatining 

hududi Eronning o‘zida hukmronligi janubda Fors qo‘ltig‘i-

gacha, shimolda Hamadon shahrigacha cho‘zilgan. Mil.avv. 

VIII asrda Elam Bobil va Osuriyaga qarshi urushlar olib bor-

di hamda mil.avv. 720-yilda Elam qo‘shinlari Der yonidagi 

jangda

 osuriyaliklarga kuchli zarba berdi. O‘n yil o‘tgandan 

so‘ng Osuriya podshosi Sargon II Elamga bostirib kirib, uning 

qo‘shinini yanchib tashladi.

Mil.avv. VII asrda ham Elam Osuriyaga qarshi kurashda 

Bobilga bir necha marta yordam berdi. Ashshurbanipal Elam-

ga olti marta yurish qilib, Elam shaharlarini vayron qildi. Elam  

Osuriyaga rasman bo‘ysundirildi. Osuriyaning halokatidan 

so‘ng, o‘zaro urushlar girdobida qolgan Elamni Midiya bosib 

oldi. Ke yinchalik midiyalik mil. avv 549-yil atrofida Elam forslar 

tomonidan bosib olinib, o‘z mustaqilligini abadiy yo‘qotdi.

Qadimgi manbalarda Elam – xatamti deb aytiladi. Elam ning 

eng muhim viloyatlari Baraxishi, Simashki, Anshan, asosiy sha-

harlari Avan (bu shahardan elam hukmdorlari kelib chiqqan. 

Shumer hujjatlari Mesopotamiyaning Elam bilan savdo aloqa-

lari mil.avv. III ming yillikdan o‘rnatilgani to‘g‘risida ma’lumot 

beradi. Elamdan shumer shaharlari qimmatli yog‘och, kumush 

va mis olib ketganlar, tariq va metall eksport qilganlar. Elam-

da hunarmandchilik mil.avv. II ming yillikdan yuqori daraja-

da rivojlanadi, hujjatlarda quruvchi, duradgor, kulol va novvoy 

kasblari keltiriladi. Podsho yerlari, ibodatxona xo‘jaligi va uy 

xo‘jaligida mil.avv. II ming yillikdan boshlab qul mehnatidan 

foydalaniladi. 

Qadimgi Elamda shakllangan davlat boshqaruvi mavjud 

bo‘lgan. Podsho sukkalmax («buyuk elchi») unvoni bilan Suza-

dan turib davlatni boshqaradi. Davlatni boshqarishda yordam 

bergan podshoning kenja ukasi sukkalom («elchi») deb atalib, 

Simash (elam tilida Nishanki) shahrini qarorgoh qilib, Elam va 

Simashni boshqaradi. Kichik viloyatlarni «otalar» («adda») bosh-

qaradilar. Hukmdor dunyodan o‘tgach, uning o‘rniga podsho-

ning ona urug‘idan jiyani yoki singlisining o‘g‘li taxtga o‘tirgan. 

Elam podsholari oilasida bo‘lg‘usi hukmdorlar o‘z singillari bi-

lan turmush qurganlar (levirat). Podsho vafot qilgach, uning 

ukasi akasining beva ayoliga uylanib, podsho bo‘lish huquqiga 

ega bo‘lgan. Mil.avv. XIII asrdan boshlab podsholik taxti ota 

---

217

urug‘i bo‘yicha podshodan uning katta o‘g‘liga meros bo‘lib o‘ta-

digan bo‘ldi.

Elamda mil.avv. III ming yillikda qishloq dehqon jamoasi 

asosiy iqtisodiy-ijtimoiy tashkilot shakli edi. Qishloq jamoasi-

ga qon-qarindoshligidan qat’iy nazar yerga jamoa egalik qilib, 

jamoa tarkibiga barcha erkin kishilar kirar edi. Jamoa xalq 

yig‘inida saylangan oqsoqol tomonidan boshqarilgan. Xalq 

yig‘ini va ular saylagan vakolatli kishilar mulkiy muammolar-

ni va boshqa muammoli masalalarni hal qilib, jinoyatchilarni 

sud qilganlar. Mil.avv. II ming yillik boshlarida qishloq jamoa-

lari mulkiy tabaqalanish natijasida yemirila boshladi. Yer boy 

oilalar qo‘lida to‘planib, qaram dehqonlar paydo bo‘la boshladi. 

Elamda jamoa yer egaligi o‘rniga xususiy xo‘jalik, podsho va 

ibodatxona xo‘jaliklari paydo bo‘ldi. 

Elam o‘zining uch ming yillik tarixi davomida yuksak madani-

yatni yaratdi. Elamliklar mil.avv. III ming yillik boshlarida pik-

tografik (rasm) yozuvni yaratdilar. U 150 belgidan iborat bo‘lib, 

ko‘pincha xo‘jalik hujjatlarini yozishda 400 yil davomida foyda-

lanib kelindi. Yozuv takomillashib borib, mil.avv. III ming yillik-

ning ikkinchi yarmida Elamda 80 belgili chiziqli yozuv vujudga 

keldi. Bu yozuvda siyosiy matnlar bitilgan. 

Elam jamiyati rivojlangan diniy e’tiqodga ega bo‘lgan. Mil.

avv. XXIII asrga bir matnda Elamning 37 ilohlari nomlari kel-

tirilgan. Iloh va ma’budalarga bag‘ichlab hashamatli ibodat-

xonalar qurilgan. Elamning diniy markazi Suza shahri bo‘lib, 

bu shaharning homiysi xudo Inshushinak edi. Dastlab Elam 

xudolari panteonida «ulug‘ ma’buda», xudolar onasi ma’buda 

Pinekir birinchi o‘rinda turgan. Bu Elam jamiyatida matriarxat 

an’analarining ustuvor bo‘lganini ko‘rsatadi. Keyinchalik xudo 

Xumban yetakchi mavqyeini egallaydi. Quyosh xudosi Naxunta 

kunning yaratuvchisi hisoblangan. Ibodatxona, zikkuratlar qu-

rilib, ularda ilohlarning haykallari qo‘yilgan.

 Elam uch ming yil ichida yuqori darajada shakllangan san’at 

yaratdi. Elam xum va ko‘zalari geometrik chiziqlar, qushlar 

va mavjudotlar va odamlarning geometrik shakldagi tasvirlar 

bilan bezatilgan. Muhrlarda grifonlar (yirtqich qush), qanot-

li sherlar va devlar, tosh ko‘zalarda yirik qoramol, qushlar va 

yovvoyi hayvonlar tasviri tushirilgan. Elamda haykaltaroshlik 

san’ati rivojlangan bo‘lib, ilohlarning haykallari oltin, kumush 

va jezdan ishlangan. Malika Napirasuning 1800 kg vaznli jez 

---

218

haykali Elam san’atining noyob namunasi hisoblanadi. Elam 

haykaltaroshlik san’atida Bobilning ta’siri seziladi.

Elamliklar mohir me’morlar bo‘lib, jamoa inshootlari, mudo-

faa devorlari qurganlar. Elam me’morchiligining eng katta yod-

gorligi bu – Suza shahridan 30 km masofada bo‘lgan Dur–Un-

tash shaharida qurilgan zikkuratdir (mil.avv. XIII asr). Zikku-

ratga kirishda sherlar, buqalar, kalxatlar, oltin va kumushdan 

quyilgan xudo va podsholarning haykallari qo‘yilgan. Zikkurat-

ning pastki qavati tomonlarining uzunligi 105 metrga teng. Zik-

kurat 7 darvozaga ega bo‘lib, 4 qavatli edi. Inshootning umumiy 

baland ligi 42 metrni tashkil etadi. Uning qurilishiga millionlab 

g‘isht, yuz minglab toshlar ishlatilgan. Zikkurat xarobalaridan 

fransuz arxeologlari metall, marmar va shishadan yasalgan 

ko‘plab bag‘ishlov ko‘zalarini hamda yuzlab podsho yozuvlarini 

topdilar. Dur-Untash shahri mil.avv. VII asrda Elamga bostirib 

kirgan Osuriya qo‘shinlari tomonidan vayron qilingan. Elam 

madaniyati qo‘shni xalqlarning madaniyatlariga hayotbaxsh 

ta’sir qildi.