Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6. Sharqiy O‘rtayer dengizi madaniyati. Sharqiy O‘rtayer 

dengizi hududining eng katta madaniy yutug‘i alfavitli yozuv-

ning yara tilishi edi. Mil.avv. II ming yillikda Sharqiy O‘rtayer 

dengizi shaharlarida savdo-hunarmandchilik, dengiz yo‘li 

orqali savdo aloqalari barcha ishlarni tez yuritishga imkon 

beradigan oddiy yozuvni yaratishni talab qildi. Mil.avv. XV–

XII asrlardayoq Ugaritda 30 belgili mixxat alfaviti qo‘llanildi. 

Finikiya yozuvining shakllanishi mil.avv. II ming yillik o‘rta-

lariga to‘g‘ri keladi. Finikiyada qulay O‘rtayer dengizi port-

larining mavjud bo‘lishi boshqa xalqlar bilan gavjum savdo 

aloqalarini o‘rnatishga va dengizchilikning rivojlanishiga 

sabab bo‘ldi. Savdo-sotiq yozuvlari va hisob-kitoblarni olib  

borish zaruriyati o‘qish, o‘rganish uchun qulay bo‘lgan yozuv-

ni yaratishni tezlashtirdi. 

Finikiya yozuvining eng qadimgi yodgorliklari (Xiram, Azer-

bal, Abibal, Elibal, Shafatbal yozuvlari) mil.avv. XI–X asrlar-

ga tegishli. Yozuv 22 grafik belgidan iborat bo‘lib, har bir harf 

ma’lum bir undosh yoki yarim undosh tovushdan tashkil topgan 

edi. Dunyo tarixida ilk sof tovushli yozuv paydo bo‘ldi. Nisbatan 

kam sonli belgilar yordamida har qanday so‘zni uzatish mum-

kin edi. Finikiya yozuvining paydo bo‘lishi insoniyat ma’naviy 

taraqqiyotida tub burilish yasadi. Endilikda yozuv faqat ayrim 

toifalar foydalanadigan tushunarsiz, sirli san’at bo‘lmay qoldi. 

U jamiyat uchun zarur va unga tegishli, hamma foydalanishi 

mumkin  bo‘lgan  boylikka  aylanadi.  Ana  shu  sababli,  finikiya 

yozuvi tez va jadal sur’atda boshqa xalqlar o‘rtasida mil.avv. 

IX asrdan boshlab tarqaladi. Hisoblarga ko‘ra, bizga ma’lum 

alfavitli yozuv tizimlarining 4/5 qismi bevosita yoki bilvosita 

finikiya yozuvidan kelib chiqadi. Qadimgi finikiya yozuvi aso-

sida oromiy, yunon, janubiy arab, yahudiy, karfagen, braxma 

yozuvlari kelib chiqdi. 

---

169

Sharqiy O‘rtayer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlari-

ni aks ettiradi. Har bir shaharning o‘z homiy ma’budi bor edi: 

Bal (hokim) yoki El (xudo), ba’zida Melek («podsho», boshqacha 

aytilishi Molox), Tir shahrida Mel’kart («shahar podshosi»), ayol 

ma’buda Astarta (Mesopotamiyada Ishtar). Falastinda mil.avv. 

VIII–VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaladi. Ugarit va 

Ebla shaharlarida hashamatli me’morchilik inshootlari saroy-

lari bunyod qilinadi. Dengizchilik, kemasozlik sohalari yuksak 

darajaga ko‘tarildi. Yog‘och va toshdan podsho va ma’budalar 

haykallari yasaladi. 

Finikiyaliklar dunyodagi birinchi dengizchilar edi. Ularning 

kemasozlikka asos soldilar. Finikiya dengizchilari va kemalari-

dan butun Old Osiyo mamlakatlari foydalandi. Finikiyaliklar 

dunyo tarixida birinchi bo‘lib, uzoq dengiz sayohatlarini uyush-

tirdilar. Mil.avv. 600-yillar atrofida fir’avn Nexo buyrug‘i bilan 

finikiyaliklarning dengizchilik tarixida ilk bor Gibraltar bo‘g‘ozi 

orqali Atlantika okeaniga chiqib, Afrikani aylanib o‘tishlari 

buyuk kashfiyot edi. 

Finikiyada hunarmandchilik yuqori darajada rivojlandi. Fini-

kiya hunarmandlari chig‘anoqlarning alohida turidan olina-

digan qizil bo‘yoqni kashf qildilar. Ular shisha buyumlarni ish-

lab chiqarishni yuqori darajada takomillashtirdilar. Fini kiya 

bo‘yoq lari, shisha buyumlari va kulolchilik mahsulotlari Old 

Osiyoda yuqori baholangan.