Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3.Finikiya. Sharqiy O‘rtayer dengizi mil.avv. II ming yillikda 

doimiy ravishda Old Osiyodagi Misr, Osuriya, Xett, Bobil kabi 

qudratli davlatlarning raqobat maydoni bo‘lib qoladi. Hududda 

katta-kichik davlatlar, shahar-davlatlar bir-biri bilan munta-

zam o‘zaro urushlar olib borar edilar. Finikiyadagi Sidon shahri 

Tirni o‘ziga bo‘ysundirib, keyin uning yordamida Bobilga taz-

yiq o‘tkazib, shimoldan dengiz orqali g‘alla olib kelishga xalaqit 

berdi. Mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmida Ugarit shahri 

dengizbo‘yi shahar davlati bo‘lib, Mesopotamiya, Misr, Kichik 

Osiyo, Falastin bilan qizg‘in savdo aloqalarini olib boradi. Uga-

rit Orontning quyi oqimi va O‘rtayer dengizi bilan cheklanib, u 

yerda g‘allachilik, bog‘dorchilik, vino, zaytun moyi ishlab chiqa-

rish rivojlangan edi. Qishloq jamoasi soliqni mis va kumush 

bilan to‘lar edi. Bu davrda erkin aholi uch toifaga bo‘linadi: 

1. Jamoachi dehqonlar.

2. Podsho yaqinlari– «podsho qullari». Ular podshodan yer 

ulushlari olganlar. Ularning ko‘pchiligi o‘z ota meros yerlariga 

ega bo‘lib, qishloq jamoasi bilan rasman aloqani uzmaganlar.

3. «Podsho qulining quli» – o‘z yerlariga ega bo‘lmay, 

zodagonlar ning yerida ishlaydigan qatlam. Ular o‘z yeridan 

ajralib, jamoa bilan aloqani uzganlar va qisman kelgindilardan 

iborat bo‘lgan. 

Qulchilik mavjud bo‘lib, uning manbasi oldi-sotdi va qarzi 

uchun qul qilish edi. Mil.avv. XII asr boshlarida «dengiz xalqlari» 

hujumi natijasida Ugarit to‘la buzib tashlanadi va qayta tiklan-

---

162

maydi. Shu vaqtda Sidon shahri ham bosqinga uchraydi, le-

kin qayta tiklanadi. Sidon mil.avv. XI asr o‘rtalarida katta port 

shahriga aylanadi. Dengiz xalqlarining ikki shoxchasi – filims-

tinlar va chakarlar dengiz bo‘yida o‘rnashib, mahalliy aholi bi-

lan aralashib ketadilar.

Mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmida Sharqiy O‘rtayer 

dengizi qirg‘og‘i shaharlari siyosiy kelishmovchiliklarni tugata-

dilar va jadal rivojlanish davriga o‘tadilar. Bu vaqtda finikiya-

liklar amalda Sharqiy O‘rtayer dengiziga hukmron bo‘lib, xalqa-

ro savdoni to‘la o‘z qo‘llariga oladilar. Misr tashqi savdosi to‘la 

Finikiya qo‘lida edi.

Mil.avv. II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlarida Shar-

qiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i shaharlari qayta tiklanadi. Shu-

ningdek, Finikiya shaharlari Misrning tashqi savdosida birinchi 

o‘rinda edilar.

  Finikiya shaharlarida kemasozlik, dengizchilik 

yuqori darajada rivojlanadi. Finikiyaliklar O‘rtayer dengizi 

havzasida o‘zlarining o‘nlab koloniyalarini barpo qiladilar. Tir 

va Sidon shaharlari bu yo‘nalishga boshchilik qiladi. Mil.avv. 

1100-yilda Tir Shimoliy Afrikada Utika koloniyasini, mil.avv. 

825–814-yillar  atrofida  Shimoliy  Afrikada  Karfagen  (Karxe-

mish-yangi shahar) koloniyasini tashkil qildi. Taxminan, shu 

vaqtda Tir shahri Ispaniyada o‘zining Gades koloniyasiga asos 

soldi. Finikiyaliklar G‘arbiy Sitsiliya, Sardiniya, Malta va Balear 

orollarida ham o‘zlarining tayanch nuqtalarini yaratdilar.

Finikiya shaharlari o‘rtasida birlashish ehtiyoji paydo bo‘ldi. Tir 

shahri yuksalib, Sidonni o‘ziga bo‘ysundirib, Tir hokimlari o‘zlari-

ga sidonliklar podshosi unvonini qabul qildilar. Tir-Sidon davlati-

ning eng rivojlangan davri podsho Xiram (mil.avv. 989–936-yillar) 

davriga to‘g‘ri keladi. Sharqda Xiram diplomatik yo‘l bilan Falas-

tinni bir qismini oladi. Kipr orolidagi Kitiy shahri hokimi o‘zini 

Axiramni (Xiram) quli (ya’ni fuqarosi) deb ataydi. Xiram davri-

da katta miqyosda qurilish ishlari olib boriladi. Melkart va As-

tart ibodatxonalari quriladi. Itobaal (mil.avv. 873–847-yillar) Xi-

ramning siyosatini davom ettirib, Shimoliy Afrikada (Utikadan 

g‘arb tomonda) Avzu koloniyasini barpo qildi. Podsholarning 

mutlaq hokimiyatga intilishi boy savdo 

gar-hunarmandlarning 

qarshiligiga sabab bo‘ldi. Natijada Tirda podsho hokimiya-

ti  zaiflashib,  boy  savdogar-hunarmandlarning  boshqaruvda-

gi  mavqei  kuchaydi.  Boy  savdogarlar  o‘z  savdo  flotlariga  ega 

bo‘lib, mustaqil ravishda dengiz savdo ekspeditsiyalarini amalga  

oshirdilar. 

---

163

Finikiya shaharlari Tir, Sidon va Bibl tranzit savdo bilan 

shug‘ullanib, Misr va Bobilda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni 

Yunonistonga, yunon hunarmandchilik mahsulotlarini Sharq-

qa sotdilar.

 Tir sav dogarlari mil.avv. VII asr oxiri – VI asr bosh-

larida Kichik Osiyo ning sharqi va Janubiy Arabistonga suqilib 

kirdilar. Finikiyaliklar tomonidan Ispaniyadan kumush hamda 

Britaniyadan qo‘rg‘oshin olib kelingani ehtimoldan holi emas. 

Misr va Mesopotamiyaga yog‘och, hunarmandchilik mahsu-

lotlari chiqarildi. Tir shahri o‘z bo‘yoqchilik ustaxonalari bi-

lan tanilgan edi. Ustaxonalarda dengiz chig‘anoqla ridan siqib 

olinadigan qizil bo‘yoq bilan chetdan keltirilgan jundan tayyor-

langan mato bo‘yalar edi. Finikiya bo‘yog‘i butun Old Osiyoda 

yuqori baholangan. Sidon shisha buyumlar tayyorlash markazi 

bo‘lgan. Qadimgi Sharq va G‘arbda Finikiya zargarlik buyum-

lari (oltin va kumush jomlar, fil suyagiga o‘yilgan relyef tasvir-

lar, tilla zeb-ziynatlar)ning bozori chaqqon edi.

Finikiya dengiz savdosi dengiz qaroqchiligi bilan birgalik-

da olib borilgan. Dengizda va dengizbo‘yi qishloq-shaharlarida 

vaziyatga qarab, finikiyaliklar odamlarni bosib olar yoki o‘g‘irlab 

ketar edilar. Bir qism odamlar qul qilib sotilgan, qolganlari Fini-

kiyaga olib ketilib, portda yukchi, eshkak eshuvchi, usta xonada 

qora ishchi sifatida ishlatilgan. Chet elliklarni aldab qullikka 

sotish, olish, ishonuvchan odamlarni o‘z kemalariga aldab olib 

kelish va ularni qullikka sotish finikiyalik savdogar-dengiz qa-

roqchilariga xos xususiyat edi. Shu sababli, boshqa hududlarda 

finikiyaliklarga nisbatan munosabat yomon bo‘lgan. 

Boy savdo-hunarmadchilik markazlari bo‘lgan Finikiya sha-

harlari Old Osiyodagi qudratli davlatlarning doimiy diqqat 

markazida edi. Bu shaharlarga egalik qilish uchun Misr, Bo-

bil, Xett, Osuriya, Ahmoniylar Eroni o‘rtasida kuchli raqobat 

mavjud edi. Ayniqsa, Misr, Bobil, Xett davlatlarining tashqi 

savdosida  finikiyaliklar  yetakchi  o‘rinni  egalladilar.  Misr-Xett 

davlatlari Finikiya uchun uzoq kurash olib bordilar. Mil.avv. 

VIII asrda Finikiya Osuriyaga qaram bo‘ldi. Tir podshosi Me-

teni Tiglatpalasar II ga 150 talant tilla miqdorida katta o‘lpon 

to‘ladi. Osuriyadan keyin Misr va Bobil Finikiya uchun raqobat 

qiladilar va raqobatda Bobil g‘olib chiqadi. 

Mil.avv. VI asrda ulkan Ahmoniylar Eroni davrida ahvol 

o‘zgardi. Finikiya Ahmoniylar hokimiyatini ko‘ngilli ittifoqchilar 

huquqida tan oldi. Buning evaziga Ahmoniylar Finikiya hudu-

dini shimolda Iss qo‘ltig‘igacha, janubda Askalongacha ken-

---

164

gaytirdilar. Ahmoniy lar hukmronligi davrida Tir, Sidon, Arvad 

shaharlari federatsiyasi, uning oliy organi umumfinikiya ken-

gashi tashkil etildi. Finikiya shaharlari Fors davlatining asosiy 

iqtisodiy markazlaridan biriga aylandi. Finikiya savdogarlari 

Ahmoniylar davlati tashqi savdosi ning katta qismini o‘z qo‘llari-

da to‘pladilar. Shaharlarda kumush tangalar zarb qilindi. Ah-

moniylar Finikiya shaharlaridan katta miqdorda to‘lovlar talab 

qilar edilar. Shu sababli, finikiyaliklar bu zo‘ravonlikka qarshi 

norozilik kayfiyati kuchli edi. Mil.avv. 343-yilda Sidon shahri

 

forslarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Qo‘zg‘olon bostirilib, sha-

har buzib tashlandi. Tir shahri esa makedoniyalik  Aleksandr 

tomonidan vayron qilindi. Finikiya shaharlari mil.avv. III ming 

yillikdan to makedoniyalik  Aleksandr yurishlariga qadar Old 

Osiyo, Shimoliy Afrika, O‘rtayer dengizi havzasi xalqaro savdo-

sida yetakchi o‘rinni egalladi. Dunyo tarixida birinchi bo‘lib, 

koloniyalarni barpo qildilar, Ortayer dengizi savdosida yetakchi 

o‘rinni egallab, yunonlar, etrusklar bilan raqobat qildilar. Mil.

avv. IV asrda makedoniyalik  Aleksandr yurishlari bilan Fini-

kiya shaharlari o‘z mavqeini yo‘qotdi. Shu bilan Finikiya tarixi 

tugadi.