Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

И Ж ТИМ ОИЙ МУНОСАБАТЛАР ВА
М А Ҳ А Л Л А Ч И Л И К А Н Ъ А Н А Л А Р И
Узбекистон аҳолисининг анъанавий 
ижтимоий тур- 
муши асли XIX аср охири —XX аср-бош лари да ш аклла- 
ниб ислом дини томонидан м уқаддаслаш тирилган ф еодал 
тузум билан белгиланган. Аммо бутун турмуш тар - 
зида ва м аф курасида ижтимоий тузумнинг и лк ш аклла- 
ри қолдиқлари, қадимий урф-одат ва м аросим лар с ақ л а- 
ниб, улар ф еодал муносабатлар ва энди ку р так отаётган 
капиталистик тузум 
билан ёнма-ён 
яш аб кеяган . 
Б ар ч а синфий ж ам и ятл ар га хос белгилар, ф еодал-пат- 
р иархал ан ъ ан ал ар, қар ам л и к в а ҳукмронлик, ижтимоий 
зулм ва зўравонлик, чексиз мусибат в а маиший- таш - 
виш ларнинг м ураккаб мажмуи инсон таб и ати ва онги, 
турмуш тарзи ва хулқ-атворини белгилаб йўналтирган.
У збекларнинг ижтимоий турмуш идз_ўш а д а в р д а сақ - 
ланиб келган архаик ш аклдаги м ун осабатлардан ж ам оа- 
чилик, айниқса, қўшничилик ва қиш лоқ ж ам оачилиги 
тартиблари, катта оиланинг таом ил бўлиши, айрим гу- 
руҳларда кўчманчилик турмуш ва 
уруғ-қабилавийлик: 
таш килотларининг _ элементлари, қадимий маросим в а
ибодатлар қолдиқлари кенг тарқалган . Қўш ничилик ж а - 
моаси ш аклидаги ж ам оачилик м уносабатлари н а ф а қ а т 
узоқ чеккадаги тоғлик ва даш т тум ан л ард а, балки анча 
ривож ланган суғорма деҳқончилик ту м ан л ар и д а ҳам
сақланиб келган. Ф еодал тузум ҳукм ронлик қи л аётган
У рта Осиё ш ароитида анча турғун ж ам оач и л и к тартиб- 
ларини чор ҳокимияти ҳам сақл аб қолиш га м ан ф аатд о р 
бўлган. М азкур м уносабатлар ўтроқ аҳоли орасида м а- 
ҳ а л л а ж ам оаси сифатида м устаҳкам сақл ан ган . Қўшни-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

чилик ҳуқуқига таянган турли одоб ва тарти блар ш а- 
р и ат томонидан қўриқланган. Ж ам оачилик умумий имо- 
ратлари, мачитлар ва таҳоратхоналар, умумий буюмлар, 
идиш-товоқ ва ҳоказолар ж ам иятда муайян тартиб-қои- 
д а г а асосланган ижтимоий муносабатларнинг ифодаси 
бўлган. 
/
Ш аҳ арлард а мазкур тартиб-қоидаларга қатти қ риоя 
қилинган ҳолда ҳар бир хўж алик м аҳал л а ж ам оасига 
бириккан. Улар умумий ж ам о а иморатлари, тўй-томоша 
ва м аъ рака ўтказиш учун зарур идиш-товоқлар, умумий 
тобут ва бош қа бую мларга эга бўлиш дан^таш қари ариқ- 
ҳовузларга қар аб уларни тозалаб турганлар, умумий 
иш лар учун фаррош , чўпон ва мардикорлар ёл лаган л ар. 
М аҳал л а аҳолиси оилавий байрам ва тўйларни, даф н ма- 
росимлари ва сайлларни ўтказиш да ж ам оачилик анъ- 
анасига биноан'умум ий вазиф а сифатида ф аол иштирок 
этиши ш арт бўлган* Оилавий-маиший ва никоҳ м асала- 
л ар и ҳам айрим оила доираси билан чекланм ай қавм у 
қариндош ва яқин қўии-қўшниларнинг иштироки билан 
ҳал қилинган. Ж ам оачилик тузуми давридан сақланиб 
келган коллективизм анъан ал ари м аҳаллачиликда ай- 
ниқса намоен бўлиб, айрим оила ва шахснинг ҳаётида 
рўй бериши мумкин бўлган катта-кичик таш виш ларни 
ҳал қилиш да к атта 
аҳам иятга эга бўлган в а ижобий 
роль ўйнаран. 
Ҳозиргача бу ажойиб анъана сақланиб 
янги д авр талаб ига мослаш ган ҳолда киш иларнинг ўз- 
аро яқинлашиши, ахлоқ ва одобнинг мустаҳкамланиш и 
каби муҳим ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш да хиз- 
м ат қилмоқда. К атта ш аҳарлард а (Тошкент, Бухоро, Қў- 
қон ва ҳ. к.) ҳар бир м аҳалла ш аҳар қабристонида ўзи- 
нинг махс-ус қисмига ёки айрим қабриетонига э г а бўлган.
Ж ам оани бош қариш учун махсус шахс (оқсоқол, эл- 
ликбош и) м аҳаллад аги энг обрўли киш илардан сайлан- 
ган ва унга ёрдамчи қилиб эркаклардан пойкор, аёл- 
л ардан кайвони 
ёки ходим тайинланган^ Табиийки, 
м аҳал л а ҳам феодал тузум.асосида синфий-ижтимоий жи- 
ҳ атдан анча табақалаш ган. Бой зодагонлар ва ам алдор- 
л ар билан бир м аҳ ал л ад а кам бағал оилалар ҳ а м яш а- 
ган. М ўйсафид оқсоқолларнинг, жамоачиликнинг фикри 
ва сўзи ҳамма учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. 
Қиш лоқ шароитида ж ам оачилик муносабатлари ш аҳарга 
нисбатан хўж алик ф аолиятида айниқса намоён бўлган 
(ер мулқи, сув м асаласи, мол б.оқиш ва ҳ. к.).
Уруғ-қабилачилик. анъан алари анча м устаҳкам сақ- ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ланган ў зб екл ар д а патриархал. уруғчш ш к муносабатла- 
рининг қолдиқлари 
анча сезиларли равиш да 
намоён 
бўлган. У лар ўз уруғи ва қабиласига яқинлигини сезган 
ҳолда уруғдош ва қабиладош лари билан алоқани мус- 
таҳкам с а қ л а б келганлар, ҳатто ҳудудий 
ж иҳатдан 
узоқлаш иб кетган тақдирда ҳам. Агар айрим ои лалар ўз 
уруғдош ларидан узоқ давр аж рали б кетган бўлса ҳ ам . 
аж додлар ш аж арасини сақлаб, зарур б ў л ган . тақдирда 
ёрдам қўлини чўзишга тайёр бўлганлар. Б а ъ за н шун- 
дай ўзаро алоқа узилган қабиладош лар ҳатто ўнинчи 
-авлод ш аж арасини ёддан би лган лар/А й н и қса, Ж анубий 
Узбекистонда. ўтган аср охирларигача сақланиб келган 
қ а б и л а л а р айрим уруғлар ёки уруғ бўлинма (қи см )лар- 
дан иборат бўлган. Аммо улар уруғчилик ан ъаналарини 
қисман сақлаган.
М аълумки, уруғ дейилганда бир аж доддан тарқал ган
йирик оилавий бирикма тушунилган. Қўшни қозоқ, қо- 
рақалпоқ ва бошқа халқлардагидек ўзбек уруғлари да 
экзогам никоҳ бўлмаган, аксинча уларда кузен никоҳ, 
-яъни ўз уруғдош (ам акивачча, холавачча, 
ам м авачча, 
дойиж иян)лари орасидаги эндогам никоҳнинг. кенг тар- 
қалганлиги XIX аср о х и р л ар и —XX 
аср бош ларига 
келиб асли уруғ-қабилавий м уносабатларнинг емирил- 
ганлигини кўрсатади. Аммо айрим ж ам оачи ли к анъана- 
ларининг турғун сақланиш и уларнинг урўғчилик тузу- 
мидан тўла аж ралм аганли ги дан д а л о л а т беради. Лекин 
тарихий вази ят айрим элатларнинг бири — киш ига за- 
рурйят туғдириб, улар қабйлавий ую ш м аларнинг баъзи 
элементларини тиклаш қобилиятига эга бўлганлар. М а- 
салан, 
Ш аҳрисабздаги 
кенагас қабиласи 
м аҳаллий 
«сарт»лар ва тож иклар билан аралаш ган бўлса-да, ўз 
қабилавий, яъни этник бирлигини унутмаган. Х оразм да- 
ги манғит қабиласи ҳатто Хива тахтига кўтарилиб қади- 
мий ўтроқ аҳоли билан чатишиб кетса ҳам қабилавий 
яқинлигини сақл аб қолган.
Узбек хонликларида маҳаллий ҳокимият деҳқонлар- 
ни ф ёодал тузум- орқали эксплуатация қилиш м ақсади- 
да уруғ-қабилачилик м уносабатларй қолдиқларини, фео- 
д ал ва қабила зодагонлари обрўсини с а қ л аб улардан
фойдаланиш м ақсадида 
қўллаб-қувватлаган . 
Бундай 
сиёсат Россия Туркистонни босиб олгандан кейин чор 
ҳокимияти томонидан ҳам ам алга ош ирилган. 
Айрим 
этник гуруҳларда уруғ-қабилачилик оилавий-никоҳ му- 
носабатлари ва ижтимоий-маиший турмуш ига анча кам
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

та ъ с и р
қилган. 
Айрим тадқиқотчиларнинг 
фикрича 
(С. П. Толстов, Г. II. С песарев), ўтмиш да ўзбекларнинг 
уруғ-қабилачилик сақланиб келган гуруҳларида фрат- 
,риал таш килот белгилари намоён бўлиб, бундай ҳолат 
қўш алоқ (ж уфт) қ аб и л ал ар номида ўз ифодасини топ- 
ган (Х оразмда қиёт — қўнғирот, қонгли — қанж игали, 
З а р а ф ш о н ва Х оразм да қтой — қипчоқ 
қаб и л ал ар и ). 
Б а ъ за н ж уф т қаб и л ал ар орасида никоҳ м уносабатлари 
устун турган, м асалан, Чиноз туманлигида дўрм ан ва 
катағонлар орасида доимо қиэ бериб, қиз олиш ганлар. 
Б а ъ з и олим лар (К- Ш . Ш ониёзов ва б.) мазкур қаби ла- 
л ар келиб чиқиши ва тарихи ҳар хил бўлганлиги туфай- 
л и ф ратриал тартибда эмас, балки ҳу д удасоси да ж уф т- 
л аш ган л ар . деб таъкидлайдилар.
А нъанавий қадимий ф ратриал (дуал) таш килотлари- 
нинг қолдиқлари то XX аср бош ларигача айрим ш аҳар 
в а йирик қиш лоқларда рақобатчи ж ам оал ар орасидаги 
тортиш увларда ҳам намоён бўлиб к е л г а н .; А нъанавий 
р ақоб атчилик 
удум лари 
қадимий 
м анзилгоҳларнинг 
ж у ф т қисм лар (икки ёки тўрт) га бўлинишида ўз ифода- 
еини топган. Бундай ҳолатни Ш аҳрисабзда шимолий ва 
ж анубий қисм лар орасида, Қ арш ида 
ш аҳар атроф ида 
ж ойлаш ган иккита эл — Чармгор ва Бузрукобод аҳолиси 
орасида кўриш мумкин. Тош кентда ҳам икки ш аҳар 
қисм и — Ш айхонтоҳур билан Б еш ёғо ч . д а ҳ ал а р и қара- 
м а-қарш и турган. У лар ўзаро р ақоб ат қилиб махсус тор- 
тишув (беллаш ув) маросимларини ш аҳарнинг . экингоҳ 
: майдонида ўтказганлар. Тарихий м анбаларга қараган - 
д а , Бухорода ҳам рақобат маросимлари асосан ҳунар- 
м анд. ёш лар орасида ўтказилган. Еивоятларга кўра, ша- 
ҳ ар тўрт рақобатчи қисм ларга бўлиниб, ҳар қисмнинг 
яом и билан р ақоб ат турлари ва бош қа беллаш увлар 
яом ланган.
Р ақобатчилик маросимлари Бухорода баҳор фасли- 
д а ж уда қизиқарли ўтказилган. Ш аҳар девори орасида 
ёш л ар тўпланиб, дастл аб икки томон кураш майдонига 
ж анговар қуш ларици — хўроз ёки беданаларини, б аъзан
қўчқорларн и қўйганлар. Қайси бир ҳайвон енгиб чиқса, 
дем ақ, ш у жониворларнй қўйган томон ғолиб ҳисоблан- 
' ган. Ғолибларни олқивдлаганлар, м ағлубиятга учраган 
тоигон м асхараланган. 
Н авбат одам ларга келгач, ҳар 
томон бир кишини ўртага чиқарган.' Қоида бўйича ав- 
в а л
бири иккинчисини муштлаб дўппослаган, иккинчи 
томон бардош бериб чекинмасдан турган. Кейин дўппос-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лаш навбати унга ўтган, рақиб ҳам м атонат билан с а б р - 
тоқат кўрсатиш га интилган. Э тнографйк маълумоТларга 
қ араган да, бундай рақобатчнлнк урф-одат в а удум лар 
ж у д а кўп хал қл ар д а ф ратриал тузум қолдиғи сифатида- 
сақланган.
'Жзбекларнинг ижтимоий турмушидаги энг қадимий 
ўзига хос удум лардан ёшйга қар аб гуруҳларга бўли- 
ниш — болалик, ўспиринлик, балоғат ёши ва қ а р и л и к
бўлиб; у билан боғлиқ турли урф -одат ва маросимлар> 
ҳозиргача сақланиб келган. Э р каклару аёлл ар ёшига 
қараб; ўз тенгдош лари билан тўртта гуруҳга бўлинган 
бўлиб, уларга ҳар жойда ҳар хил ном берилган (қатор, 
улф ат, тенгқур, ж ўра) ва у лар ўзларининг тен гқ у р л а р
даврасини таш кил қилганлар. Бир ёшдаги гуруҳдан н к- 
кинчи ёш гуруҳига ўтиш махсус маросим орқали а м а л га
оширилган. Ҳар бир ёшдаги гуруҳ ўзига хос хусусият- 
л а р га эга бўлган ва улар кийими, б езаклари, еочининг 
ш акли, ижтимоий бурчи ва хулқ-атвори билан ҳам бир? 
оз аж р ал и б турган. М асалан, Бухоро ва Х оразм да ёш и- 
га қа р а б гуруҳларға бўлиниб 
кийиниш одати илгариг 
кенг тарқалган. БухороЛик қизларнинг биринчи м ар т а
м урсак калтача кийиш махсус одати 
бўлган;*Биринчи! 
б о л а туққан аёл «оналар» гуруҳига ўтишини кийиниши- 
да намойиш қилган ва ш ундан кейин у байрам ларда,, 
тўй-томош аларда иштирок қилиш ҳуқуқига э г а бўлган.
Э р какларда ёшига қа р а б ж ўрачилик ва уЛфатчилик: 
асосида таш кил қилинадиган гап 
(зиёфат) ҳозиргача 
сақланиб келаётган урф -одатлардан бирй. Айнйқса, қинг 
ойларида қиш лоқларда «гап» қйлиш одат тусига кйр- 
ган. Ш аҳ арлард а ҳам бу одаТ м авж уд бўлиб, уни наф а- 
қ а т ёшига қараб, балки касб-ҳунарига ва т а б а қ а л а р и г а
қар аб ҳам қилишГан. Гап, одатда кузда бош ланиб, бу- 
тун қиш бўйи давом қилган. Б а ъ зи ерларда 
(Ф арғойа 
водийси, Хива хонлиги) аёллар ҳам гап қилиш ган. Ай- 
рим тадқиқотчилар, генетик ж иҳатдан гап (зи ёф ат) иб- 
тидоий ж ам и ятл ар да тар қал ган эр к ак л ар иттифоқи ш а к л - 
л арйдан бири, деб ҳисоблайдилар.
М аиший турмуш да айрим урф -одат элем ентлари иб- 
тидоий оналик (м атриархат) уруғйга бориб тақал ад и . 
М асалан, ўзбек ойласида ҳозиргача она томонидан қ а - 
риндошларнинг, айниқса тоғанинг ролй катта. Бундай- 
ҳолат этнограф ияда авункулат 
номли оила-никоҳ тар- 
тиблари билан боғлиқ бўлиб, тоға-ж иянлар м уносабат- 
ларига алоҳида эътибор берилиши м атрилокал тартиб^
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лардандир. Тоға жиянининг бешик ёки суннат тўй лари дан
то уйлангунча барча тадбирларига бош бўлиб ёрдамла* 
шиб туриши ш арт бўлган.
Авункулат ва ёшига қа р а б гуруҳлаш тартибларининг 
айрим элем ентлари қавм у қариндош лик а там ал ар и д а ҳам
ўз ифодасини топган. М асалан, ўзбекларда она ва ота 
томон қариндош лар номи ф арқланган: онанинг ака-ука- 
лари ж иянга нисбатан тоға ҳисобланса, отаеининг ака- 
у кал ар и ам аки деб ном ланганлТоғанинг м авқеи амаки- 
дан баланд бўлиши қадимий авункулат қоидаларининг 
акс-садосидир. Онанинг опа-сингилларига хола, отани- 
кига амма дейилган. Узидан катта ўғил биродарига ака, 
кичигига ука, аёлларнинг каттасига опа, кичигига син- 
гил, акасининг хотинига келин ойи ёки янга, укасининг 
хотинига келин, опасининг эрига почча (я зн а), синғли- 
сининг ёки қизининг эрига куёв, ота-онасининг отасига 
бобо- (бу ва), онасига момо (он а), ака-укаларнинг фар- 
зандларига ёшига қар аб ака ёки ука, опа-сингилларни- 
ки —• жиян ва . ҳоказо 
номлар 
иш латилган. 
Аммо 
Узбекистоннинг турли вйлоятларида, 
ҳатто айрим ту- 
м анларида м азкур номлар ўзаро ф арқлақиш и мумкин. 
Шуни алоҳида қайд қилиш зарурки, бундай қ авм у қа- 
риндошлик атам ал ар и ҳозиргача қариндош
бўлМаган 
ўзбеклар орасида ҳам иш латилади. Б у эса асли қади- 
мий ж ам оачилик муносабатларининг ўзбеклар турму- 
шида чуқур илдиз отганлигининг яна бир далилидир.
М азкур қадимий уруғ-қабилавий ва ж ам оачилик 
муносабатларининг ижобий тар зд а янги д авр гач а сақ- 
ланиб қолиши ўзбекларнинг турмуш тарзида асримиз 
бош ларигача ҳуқмрон бўлган ижтимоий-иқтисодий ту- 
зумни инкор қилмайди. Айниқса, ж ам оачилик муноса- 
батлари коллективизм ва бирлик туйғуларини, ўзаро 
ёрдам ва ҳам корлик урф -одатларини ҳаётга сингдириб, 
миллий жипсликни м устаҳкам лаш да муҳим омил бўлиб 
келган. Ҳозиргача м аҳаллачилик ан ъан алари янги, за- 
монавий руҳда анча тақомиллаш иб, оилавий-маиш ий му- 
носабатларни мустаҳкам лаб, барча тўй-том ош аларда ва 
м аъ р акал ар д а ҳ ам д ар д ва ҳамсоя бўлиб ўзаро ёрдам
бериб қўллаб-қувватлаш да катта хизм ат қилиб кел- 
моқда. М аҳаллачилик ижтимоий онги катта-кичикни 
ҳурм ат қилиш, айниқса ёши катта кишиларни эъзозлаш , 
оилавий м уносабатларда аҳилликни сақлаш каб и одоб- 
икром м асалаларини бош қариш да ҳал қилувчи омилга 
айланган. М аҳалланинг озодалигини сақлаш , ж ам о ат
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ёки д а в л а т иш ларини бажариш , умумий тартиб ва о д о б
ўрнатиш да ҳам қўни-қўшничилик ан ъ ан ал ари ижобий. 
аҳам иятга эга. Ш унинг учун ҳам ўзбек ш аҳарлари ва 
қиш лоқларида шу кунгача м аҳаллачилик сақланибгина 
қолмай, ижтимоий ҳаётда катта ижобий роль ўйнаб кел- 
моқда.
Аммо маҳаллачйЛ йк ва қўни-қўшничилик XIX аср- 
охирлари в а XX аср бош ларида ф еодал-патри архал ту- 
зум, ^жтимоий тенгсизлик ва зулм ҳукмронлик қилаёт- 
ган даврдагй қонун-қоидалар ва одоб норм аларига мос- 
лаш ган. Б ар ч а оилавий-маиший в а ижтимоий турм уш
соҳалари, шахсий ҳаёт ҳукмрон ижтимоий м уносабат- 
ларга бўйсундирилган. Б у даврдаги Узбекистоннинг ўзи- 
га хос м ураккаб ижтимолй тузуми шундан иборат эд и - 
ки, бу ер д а асосан ф еодал иш лаб чиқариш * м ун осабат- 
лари ҳукмрон бўлса-да, ўлканинг ижтимоий ҳ аёти д а 
турли ижтимоий-иқтисодий ф орм ация элем ентлари — 
ибтидоий патриархал-ж ам оа уклади қолдиқлари, майда,. 
якка хўж аликдан то йирик ф еодал м улкдорлар ва эн д и
куртак отаётган капиталистик . х ў ж али кларгача чати- 
шиб кетган. Ижтимоий, оилавий-маиший ва шахсий ту р- 
мушнинг барча ҳуж айраларига синш б кетган ислом ди- 
ни томонидан муқаддаслаш тирилган архаик-патриархал: 
.жамоа тузуми муносабатлари ва ан ъаналарининг таъ си - 
ри ж уда зўр. бўлган. Айниқса, чекка ва м арказдан узоқ. 
қиш лоқ ва тум анларда аҳолининг ҳатто хўж алик ф а о - 
лиятида, иш лаб чиқариш ва истеъмол соҳасида и ж ти - 
моий мулкка асосланган ж ам оачилиқ тар ти бл ари ва урф- 
одатлари чуқур илдиз отган. Чор Россияси м устам л акаси
д а в р и д а ҳам қисман товар-пул м уносабатлари оқимига 
туш а бош лаган оиЛа-жамоаларнинг кўпчилиги аста-се- 
кин алоҳида оилаларга бўлина бош лаган бўлса-да, ф,ео- 
дал-патриархал тузум тартиб-қоидаларига, ислом ва 
ш ариатга тўла риоя қилганлар.
Урта Осиё Россия томонидан босиб олингандан к е - 
йин у энг олий типдаги м устам лака ўл кага айланди. Чор- 
ҳокимияти бу ўлкани п ар ч ал аб .ў зб ек , туркм ан, қирғиз,, 
қозоқ ва тож ик халқларини сунъий равиш да бўлиб, гу- 
бернаторлик, амирлик ва хонликларга 
ж ойлаш тирди. 
Кенг меҳнаткаш омма «ўзлари»нинг эксплуататорлари- 
нинг ижтимоий ва маънавий зулм ига қўш имча равиш да 
м устам лакачилар, ҳукм дорлар, банкирлар, савдогарлар,. 
судхўрлар ва ф абрикантларнинг аёвсиз эксплуатацияси- 
га дуч келган эди. Икки том онлама зулм , оғир м еҳнат
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва қийин ш ароит, ижтимоий тенгсизлик ва адолатсизлик, 
зўравонлик ҳукмрон ижтимоий тузум билан б елги л ан - 
ган. -
У збек қиш лоқларида ф еодал иш лаб чиқариш муно- 
сабатл ар и ва тартиблари тўлиқ ҳукмрон 
бўлган. 
1886 йил 12 июнда тасдиқлан ган «Туркистон ўлкасини 
бош қариш Қонуни»га биноан барча суғориладиган ер- 
л а р илгари кимга тегишли бўлса, ўш а х ўж али кка фой- 
даланиш га мерос қилиб 
биркитилган. И ж тимоий 
гу- 
руҳлар қуйидагича бўЛган: б атрак — пролетарий деҳ- 
қонлар —0,5 %, ярим пролетарий м ардикорлар — 16,7 %, 
м айда деҳқон — чоракор ва м ардикорлар 30,7% , ф еодал 
элем ентлар (ер эгалари, судхўрлар, вақф д о рл ар ва ҳо- 
к а з о )— 16%. Ери кам. деҳқонлар асосий қисмни таш кил 
қилган ва улар энг оғир аҳволда яш аган лар. Умуман, 
ўтган асрнинг охирларида бутун Туркистон ўлкасида 
қиш лоқ аҳолиси 86,2% ни, ш аҳар аҳолиси эса 13,8%ни 
таш кил Қилган. Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида 
ҳам аҳолйн'инг кўпчилик қисми қиш лоқларда яш аган.
Деҳқон хўж аликларининг кўпчилиги чексиз зулм ва 
оғир солиқлар туф айли бой ва судхўрларга қарздор 
ҳолда бутун умр қ ар ам бўлиб келганлар. Қ аш ш оқлаш - 
ган деҳқонларнинг анча қисми ўзларининг кичкинагина 
ерларини сотишга ёки гаровга қўйишга м аж бур бўлиб, 
оқибатда ерсизлар сафини тўлдирганлар. М асалан , би- 
ринчи ж аҳон уруши араф аси да Ф арғона водийсидаги 
М арғилон уездида ерсизлар сони 22% , Андижон уезди- 
д а — 15, Н ам ан ган д а— 11, айрим волостларда 
(К атта- 
қўрғон уездида) 30% ни таш кил қилган. Х онликларда 
эса х а л қ оммасининг аҳволи ундан ҳам оғир бўлган. Ай- 
ниқса, турли-туман солиқларга ботиб кетган меҳнаткаш - 
л а р ниҳоятда қаш ш оқ ва ф ақирона ҳаёт кечирганлар. 
Хива хонлигида 25 га яқин, Бухоро амирлигида 55 га 
яқин турли солиқ ва йиғимлар меҳнаткаш оммани ўр- 
гим чакдек тўрига 
илинтириб, бутун «қонини 
сўриб», 
бедарм он аҳволга солган.
ИжтимоИй 
таф овутлар, 
адолатсизлик, 
ижтимоий 
тенгсйзлик аҳолининг моддий турмуш ида, унинг ўтириш- 
туриш ида, кийим-кёчагида, таоми ва озиқ-овқатида ало- 
ҳида намоён бўлган. Ш аҳ ар л ар д а бойларнинг д аб д аб а- 
ли серҳаш ам уйлари. билан бир қаторда м еҳнаткаш
ом ма яш айдиган лой, гуваладан қурилган ойнасиз туй- 
нукли кулбалар бир-бирларига чатишиб кетган. Утган 
асрдаги рус Мустамлака , маъмурияти масъул ходимла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ридан бири этнограф олим Н. П. Остроумов таърифича, 
Туркистонда катта даромадли кишилар катта ҳажмдаги 
уйларга, сифатли ва кўп сонли кийимларга ва жуда бой 
таомларга эга бўлганлар. Айниқса ишчи, ҳунарманд ва 
мардикорлар ниҳоятда қашшоқликда яшаганлар. Уша 
даврнинг таниқли тадқиқотчиларидан А. Шишов ста- 
тистик далилларга таяниб, қуйидагича ёзади: «Марди- 
корлар, аравакаш ва бошқа кўп ишчилар иссиқ овқат 
қилишга қудрати етмай, кунига 4—5 дона нон билан 
тирикчилик ўтказадилар... Кўп оилалар бундан ҳам бат- 
тарроқ яшайдилар». Айрим ўзбек қабилалари ўтов, қа- 
миш чайла ёки ертўлаларда истиқомат қилганлар. Утов- 
. нинг ички жиҳозлари асосан ёғоч сандиқ, буғжама, ҳар 
куни ишлатиладиган ямоқ кўрпа-ёетиқ, кўрпача ва бо- 
лиш, бўйрага тўшалган битта-яримта кигиздан иборат 
бўлган.
XX 
аср бошларида бутун ижтимоий ҳаётда феодал- 
патриархал ва жамоачилик анъаналари муҳим роль 
ўйнаган. Қишлоқ ва шаҳарларда синфий жамият нор- 
малари билан бир қаторда қўшничилик жамоаси тар- 
тиблари маҳаллачилик .шаклида намоён бўлган. Ҳунар- 
мандлар касбига қараб цех, ташкилот (касаба, улпагар) 
ларга 
бирикканлар. 
Урта 
асрларга 
хос 
касб 
жамоачилигини ифодаловчи цехтузум и тартибларига 
биноан ҳар бир ҳунармандчилик соҳаси ўзинииг афсо- 
иавий ҳомийси (пири)га ва жамоа манфаатини қўриқ- 
ловчи махсус низом (рйсола)га эга бўлган. Рисолада 
турли ривоятлар, диний-ахлоқий қонун-қоидалар ва иш- 
лаб чиқариш технологияси билан боғлиқ