Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

ё н ғ о қ
 
ва м айиздан 
тайёрланадиган «янчмиш ҳолва» калорияли ширинлик 
бўлиб, ўзига хос лаззатли, чой билан истеъмол қилина- 
ди. «Гулқанд» эса атиргул япроқларига ш ақар сепиб оф- 
тобда тайёрланадиган ширинлик бўлиб, унинг таркиби- 
д а эфир мойлари, глюкоза, қан д ва бошқа ф ойдали 
м оддалар м авж уд.
Қадимий деҳқончилик билан ш уғулланиб келган ўт- 
роқ ўзбеклар ниҳоятда бой ва хилма-хил м урабболар 
тайёрлаш ни билганлар. М ураббони барча д ан акл и ва 
уруғли м евалардан, полиз экинлари 
м аҳсулотларидан 
ўзига хос усулда пиширгандар. Яхши мураббо тайёрлаш
учун аввало қиёмни қандай пиширишни ан и қлаб олнш 
зарур. Қиёмни ликопчага томизиб кўриш йўли билан, 
қиёмнинг кўпигига ёки пиш ириладиган меванинг ранги 
тиниқлигига қа р а б бйр томчи қиёмни совуқ сувли пиё- 
л ага томизиб кўриШ орқали унинг пиш ган ёки пишма- 
ганлиги аниқланган. Узбек элида боғдорчилик ва узум- 
чилик ривож ланганлиги туфайли ҳ ар.х и л мева ту рл ар и - 
дан м урабболар пиширилган. М асалан , анж ир, олча ва 
олхўридан, беҳи, ўрик, олма, нок, ш афтоли ва узум дан, 
гилос ва ёнғоқдан, полиз экинларидан қовун ва тарвуз- 
дан ўзига хос хушбўй ва м уаттар ҳидли м урабболар 
тайёрлаш санъати ҳозиргача сақланган. Қулупнай, ли- 
•мон, апельсин, мандарин, ҳатто помидордан ҳ ам мураб- 
бо- тайёрлаш одати кейинги д авр л ар д а пайдо бўлди.
М урабболардан таш қари меваси озроқ, суви кўпроқ, 
бир қайнатиш да пишириладиган, аммо узоқ сақл ан м ай - 
диган турли мева ва сабзавотлардан қиём ҳам тайёр- 
ланган. А лбатта, бундай ширинлик м ураббо тай ёрл аш
учун иш латиладиган «қиём»дан ф ар қ қилади. И лгари-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дан тоғлик ва чўл тум ан лард а пиш ириладиган ровоч в а
янтоқ қиём лари, кўп ж ой л ар д а тай срлан ади гаи сабзи 
қиёми, гул қиёми, ош қовоқ қиёми, ғўра (довучча) қиё- 
ми, тоғолча қиёми ҳам ўзбек таом ларининг н ақад ар бой 
эканлигидан д ал о л ат беради. Ш у маънода ҳ ар хил ме- 
валарни қайнатиб пишириш, ж ум лад ан узум, тут, қовун- 
тарву злард ан пиш ириладиган шиннилар ҳам, м аҳаллий 
мева ва экинлардан тайёрланадиган қувватиж он, бол 
қаймоқ, бодроқ, толқон, майиз билан нўхат ҳам ўзбек 
дастурхонининг безагидир.
О зиқ-овқат маҳсулотлари орасида ўзб еклард а м ева, 
сабзавот ва резаворлар қадим дан алоҳида ўринни эгал- 
лайДи. Т адқиқотларга қар аган д а, ўзбек таом ларининг 
40—50 фоизини ф ақ ат сабзавотларн инг ўзигина- таш кил 
қилади. Д ем ак, маҳаллий озиқ-овқат минтақаси инсон 
учун зарур бўлган моддаларни ўзида муж ассамлаш тир- 
ган. Айниқса ёз ф аслида 
ўзбек таом ларидан ҳар хил 
данакли м евалар (шафтоли, хурмо, ўрик (зард оли ). ол- 
хў р й ( қор аол и ), олча, уруғли м евалар (олма, нок* бе- 
ҳи), субтропик м евалар (анж ир, анор, ж и й д а ), қовун- 
тарвуз кўп истеъмол қилинади. Қиш ва баҳор ф асллари- 
да ҳар хил қуруқ м евалар (майиз, тут қоқи, қоқ ўрик) 
озиқ-овқат ассортиментига кирган.
А нъанавий ичимликлардан чой ҳозир ҳам ж уд а кенг 
тарқал ган . Ф арғона ва Зараф ш он водийлари, Қ аш қа- 
дарё, Сурхондарё ва Хоразм ўзбеклари кўк чойни яхши 
кўрадилар, қора чой асосан Тошкент воҳасида кўпроқ 
истеъмол қилинади. Айрим ж ой л ар д а қиш пай тлари да 
нонуш тага сут солиб д ам лан ган шир чой ёки оқ чой, 
баъзи ерларда мурч чой, асалли чой, олма чой ҳам дам - 
лаб ичилади.
И лгари ярим кўчманчи ўзб еклард а тари қд ан кай ф
ош ирадиган бўза номли 
ичимлик тай ёрланган. 
Кўп 
ж ой л ард а, айниқса узум сероб ж ой ларда узоқ д аврлар- 
дан м усаллас ичимлиги (виноси) маълум. У збёкларнинг 
қадимий аж додлари узумдан қилинган кайф ош иради- 
ган ичимликлар тайёрлаб, истеъмол қилганликлари тўғ- 
рисида археологик ва ёзм а м ан б ал ар д а таъ ки д лан ад и . 
Э рам издан аввалги II асрда Ф арғонада вино ичилганлй- 
ги тўғрисида Хитой ёзувларида м аълумот бор. Турли 
м анбаларда хаб ар 
берилишича, илгари ўзб ек эли да 
подшо ва ҳокимларнинг сарой даврасида зод агон лар 
орасида ҳар хил маст қиладиган ичимликлар кўп истеъ- 
мол қилинган, халқ оммаси ичида ҳар хил н аш аван дли к
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(бангилик) кенг тарқалган . М ахсус сув солиб устига 
чўғ қўйиб чекадиган чилимда там аки, баъзан наш а со- 
либ чекиш, кўкнори ивитиб ичиш, носвой отиш каби
о д атл ар у зо қ д аврл ардан м аълум бўлган. У лар аҳоли- 
нииг айрим қисмида ҳозиргача сақланган.
Бош қа ичимликлардан яхна чой, қати қ ёки сузм ага 
сув қўшиб тайёрланадиган айрон, турли мева-чевалар- 
д ан —ўрик, турш ак, олча, тоғолча, шафтоли, олм а ва нок 
қоқидан сувда қайнатиб ҳосид бўлган ичимликлар, ҳар 
хил ш арб атл ар (анор ш арбати, гул ш арбати, ғўра ш ар- 
бати, олча ш арбати, жийда ш арбати ва ҳоказо) ҳозирги 
ў зб ек озиқ-овқатларининг таркиби ҳисобланади.
Х илма-хил таом лар ва ичимликларни тайёрлаш да ва 
уларни истеъмол қилишда иш латиладиган идиш ларнинг 
ҳам хиллари кўп бўлиши табиийдир. Иссиқ сую қ таом- 
л ар илгари ҳам, ҳозир ҳам катта-кичик қозон ларда 
(чўян, мис, тош дан, ҳатто м арм ардан, ҳозир алюмин ва 
никелдан) тайёрланиб, сопол, ёғоч, чиннидан 
ясалган
ҳ ар хил л аган, товоқ, ликопчаларга сузилиб тортилган. 
Йғоч қош иқ ва чўмичлар илгаридан иш латилиб келин- 
ган. Эндиликда ҳар хил м еталлдан ясалган қош иқ, вил- 
к а ва пичоқлар, йдиш-товоқлар, рю мка в а ‘ б ош қалар, 
катта-кичик ликопчалар ҳар бир ои лада м авж уд. У збек . 
оилаларининг кўпчилиги чойнак-пиёлаларнинг хилма- 
хилларига эга. У ларда қасқон, кўза, хум, ҳар хил пичоқ- 
л ар , капкир ва бош қа ошхона бую м лари доимо етарли
«бўлган. Ҳозир барча ш аҳар ва қиш лоқларда ф абриқа- 
заво д л ар д а ясалған хилма-хил идиш -товоқлар м авж уд. 
Аммо анъанавий таом ларни, айниқса қую қ овқатларни, 
д аставвал паловни чинни ёки сопол л а ган л а р га сўзиш 
одати ҳозиргача сақланган.Х амир таом ларни тай ерлаш - 
д а элак, тоғора, супра, ўқлов, кува ва бош қа бую млар 
ҳ ар бир оилада ҳозир ҳам бор.
Узбекистоннинг табиий-иқлим ш ароити ва аҳолининг 
турмуш тарзи муайян овқатланиш тартибини ш акллан- 
тирган. Узоқ д авр давом ида одат бўлиб келган тартибга 
биноан энг тўйймли овқатлар асосан кечки пайтда, оила 
аъ зо л ар и тўДа тўп лангандан кейин истеъмол қилинган. 
Э рталабки нонушта ҳам одатда оила билан б и рга ўтка- 
зилган. Кўпчилик оилаларД а нон, чой, қайм оқ, сут, қанд, 
ш акар, ёз пайтларида узум ва бош қа м евалар истеъмол 
қилинган. Тушки овқатда асосан чой, нон, ёзда қовун- 
тарвуз ва 'м ева-чевалар ёки енгил тао м л ар бйлан чек- 
л ан ган лар. Ҳозйрги пайтда иш да (х и зм атд а)ги од ам л ар
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ош хоналар ёки к аф сл ард а иссиқ овқат ёйдилар. Аммо 
меҳмон бор уйларда кундузига, баъзан нонуштага ҳам
суюқ ва бош қа иссиқ таом лар тайёрланади,. кечки овқат- 
га эса қуюқ зиёф ат берилади.
Т аом ларни уйда аёллар пиширади, катта тўй-м аъра- 
к ал ар д а эр какл ар тайёрлайди. Ҳар бир ўзбек палов пи- 
ширйшни билади- бу ишда зўр м аҳоратли киш илар ало- 
•ҳида ҳурм атга 
сазовордир. 
Оила 
овқатлан ган да 
дастурхон ўртага (баъ зан хонтахтага) ёйилади, чойнак 
ва пиёла одам сонига қ а р а б қўйилади. Ю қорида қай д 
қилинганидек, суюқ овқатлар илгари бир тоғорада уму- 
мий қилиб, кейинчалик косада ҳар кимга айрим сузил- 
ган. Қуюқ овқатлар бир ёки икки л аган д а умумий қилиб 
тортилади. П алов ва ш овла, баъзан қовурдоқ в а бошқа 
қую қ таом лар ҳам айрим о и лалард а қошиқ билан ейи- 
лади. О вқат ейишдан; олдин ва кейин қўлни ювиш одат 
бўлган.
О вқатла ниш тартибида ўзига хос хусусиятларда н би- 
ри таом ларнинг иссиқлик ва совуқликка бўлинишидир. 
Бундай тартиб қадимий давр л ар дан сақланиб, киш илар- 
нинг 
мижози 
(темперамёнти)га қар аб
ф арқлан ган . 
О д атд а одам лар бунга кўп эътибор бермаган, аммо ки- 
ши касал бўлган пайтларда парҳез сақлаш м ақсадида 
таом лар мазкур икки хилга бўлинган. Айрим маълумот- 
л ар га қ ар аган да, совуқ, ғамгин мижозли' киш иларга 
қиздирадиган, ҳароратли таом лар, серғайрат, қизиққон 
одам ларга, аксинча, совитадиган овқат истеъмол қилиш 
м аъқул деб ҳисобланади. . Б ар ча ш иринликлар «иссиқ- 
лик» келтирадиган таом лардир. Х алқ табобати га биноан 
қўй ua