Universiteti arxitektura fakulteti

Qadaǵalaw sorawlar 
1.
Qala rekonstrukciyası degenimiz ne? 
2.
Qala rekonstrukciyası túrlerin túsindirip beriń. 
3.
Qalalardı rekonstrukciyalawdıń maqset hám wazıypalarına neler kiredi? 
4.
Qalanı rekonstrukciyalaw usılların túsinik berin. 

---

87 
XIII BAP. QALALARDAǴÍ JASÍL KÓKLEMZARLAR SISTEMASÍ 
13.1. Qaladaǵı jasıl kóklemzarlardıń klаssifikаciyası
Qalalardaǵı jasıl kóklemzarlardıń ólshemi onıń abadanlastırıw dárejesi hám 
xalıqtıń jasawı ushın qolaylıǵı táriyplenedi. 
Qala hám rayon parkleri, baǵlar, sayabanlar, bulvarları – bul qaladaǵı 
kóklemzarlastırıw sistemasınıń ulıwma bólegi.
Ulıwma paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlar seliteb aymaqtıń ortasha 8,1% tin 
iyeleydi, bir ǵana jasawshıǵa salıstırma esaplaǵanda bolsa – ortasha 7,4 m
2
. 
Kishi hám orta qalalarda jasıl kóklemzarlar normasınıń kóbeyiwi 
mikrorayonlardaǵı kóklemzarlastırıw esabınan kelip shıǵıwı lazım, sebebi norma 
boyınsha talap 19 m
2 
tаn kem bolmaǵan muǵdardı quraydı. Sonı aytıp ótiw lazım, bul 
kórsetkishler mikrorayondaǵı ulıwma paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlardı hám jasaw 
úyleri, ushastkaları, mektep h.b topıraǵındaǵı paydalanıw shegaralanǵan 
kóklemzarlardı esapqa almaydı, olar kóklemzarlastırıwdıń ulıwma sistemasında úken 
rol oynaydı. Qala imaratlarınıń shegarasında jaylasqan selitebtan sırttaǵı jasıl 
kóklemzarlardıń toǵay parkleri, botanika baǵları, nálxanalar, 
ihotа 
terekleri zonaları 
h.b arnawlı wazıypadaǵı jasıl kóklemzarlardan ibarat. Qaladaǵı kóklemzarlar qala 
átirapındaǵı kóklemzarlardıń massivleri menen tıǵız baylanıslı bolıp, paydalanıwı, 
turǵan ornı, tábiyiy jaǵdayı hám gigienalıq áhmiyeti boyınsha klassifikaciyalanıwı 
múmkin bolǵan bólinbes sistemanı payda etedi.
Tiykarǵı wazıypaları: 
-texnikalıq inshaatlаr hám jasıl kóklemzarlardıń óz ara sáykesligi;
-buzılǵаn aymaqlardıń tikleniwi; 
-xalıqtıń ǵalabalıq dem alıwın shólkemlestiriw;
-tábiyiy lаndshаfttıń ayırıqsha elementlerin qorǵaw. 
Aymaqlar landshafttın shólkemlestiriwdiń usılları tábiyiy qásiyetleri hám onıń 
shegerasındaǵı xojalıq iskerliginiń minez-qulqına baylanıslı bolıp tabıladı. Bul usıllar 
tábiyiy ortalıqtıń ózlestiriliw hám ózgertiriwiniń ulıwma wazıypalarınan kelip shıǵıwı 
lazım. Qala landshaftınıń tábiyiy qásiyetleri onıń ózgertiriw, salamatlastırıw hám 
abadanlastırıw minez-qulqına óziniń specifik tásirin kórsetedi. Qalanıń ashıq 

---

88 
maydanları hám jasıl kóklemzarlar sistması ómir ushın qorshaǵan ortalıqtı 
salamatlastırıw, xalıqtıń dem alıwın eń jaqsı shólkemlestiriliiwi, qalanıń sırtqı 
kórinisin bayıtıwǵa mólsherlengen bolıp, qalanıń ishindegi hám sırtındaǵı 
kóklemzarlardan ibarat.
Qaladaǵı kóklemzarlar qalanıń átirapındaǵı kóklemzarlardıń massivleri menen 
baylanıslı bolıp, olar qaladan sırtta bir qansha uzaqlıqta baslanadı hám qala aymaǵına 
deyin hám onıń oraylıq bólimine keletuǵın toǵayzar parkler shegaralarına shekem 
dawam etedi. 
Qalalardaǵı jasıl kóklemzarlardıń paydalanıwı túrlishe. Olar dem alıwdıń túrli 
kórinislerine mólsherlengen bolıp, qorǵanıw hám qorǵaw lentaların quraydı. Qalaǵa 
qaraǵanda orın alǵan jeri hám wazıypası boyınsha qala átirapındaǵı hám qala 
sırtındaǵı kóklemzarlardı (toǵaylar, toǵaylı parkler, milliy parkler, qorıqxanalar, suw 
alıw inshaatları h.t.b) hámde ulıwma paydalanılǵan hám paydalanıwı shegaralanǵan 
qala kóklemzarları (park hám baǵlar, dem alıw orınları
hám bulvarlar, qorǵanıw 
lentaları, sanaat hám jasaw maydanları ishindegi kóklemzarlar) ajıratıp qoyıw 
múmkin. Kóklemzarlardı jaǵdayı boyınsha óziniń tábiyiy kórinisin saqlap turatuǵın 
qala átirapındaǵı hámde qala sırtındaǵı kóklemzarlarǵa hám óz kórinisi menen 
jasalma nállerden ibarat bolǵan hám olar aymaǵında hárdayım inshaatlardıń úlken 
bólimi turatuǵın hám imarat penen náwbetlenetuǵın qalanıń kóklemzarlarına ajıratıp 
qoyıw múmkin.
Salamatlastırıw-gigienalıq qarasta kóklemzar, olardıń jaylasqan ornına 
qaramastan, 2 úlken toparǵa bólinedi. Birewi ulıwma tálim áhmiyetke iye, ekinshisi 
bolsa insandı atmosferadaǵı sanaat kárxanalarınıń zıyanlı shıǵındılardan hám islep 
shıǵarıw hámde transport shawqımınan qorǵaydı.
Xalıqtıń hár kúngi dem alıw sharayatların jaqsılaw, qalanıń mikroklimatın 
salamatlastırıw hám qalaǵa tábiyiy landshafttıń elementlerin qosıw ushın jasıl 
kóklemzarlar h.b ashıq boslıqlardıń massivleri (keńligi 0.5 km den joqarı bolǵan) 
qalalardaǵı imaratlar maydanı 500-1000 nan aspaǵan rayonlarda bóliniwi kerek. 
Qalanıń aymaqlı rawajlanıwı tábiyiy landshafttıń barlıq qımbat obyektlerinen – 
tábiyiy toǵaylar, suw boyları, dáryalar, kóller, biyiklikler h.t.b lardı saqlaw, tiklew 

---

89 
hám maqsetli ráwishte olardan paydalanıw hámde olardı qala rejesiniń dúzilisine 
úzliksiz qosılıwı názerde tutıladı.
Paydalanıwı sheklengen hám arnawlı paydalanatuǵın jasıl kóklemzarlardiń 
maydanı normalastırılmaydı hám rejelestiriwde júzege keletuǵın jaǵdaydan h.b 
sharayatlardan kelip shıqqan halda belgilenedi.
Ulıwma paydalanatuǵın kóklemzarlar hám olardıń 1 ǵana jasawshı ushın 
esaplanatuǵın maydanı normalastirilg’an: 
-m
2 
tа ulıwma qala paydalanıwı ushın -10; 
-turаq-jay rayonlarda -11. 
Bul maǵlıwmatlar iri qalalar ushın. 
Turaq-jay rayonınıń jasıl kóklemzarlar sisteması funkcional wazıypası hám 
egilgen náller xarakteri boyınsha tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin: jasaw 
zonasınıń kóklemzarlastırıw; balalar baqshalarınıń ushastkaların kóklemzarlastırıw; 
jasaw kósheleri hám piyadaları júretuǵın jollardı kóklemzarlastırıw. Jasaw 
zonalarınıń kóklemzarlastırılıwı (jasaw toparlarınıń ushastkaları, salınǵan imaratlar 
hám qızıl sızıq ortasındaǵı baylanıstırıwshılar, xojalıq ushastkaları, qorǵanıw 
lentaları) mikrorayon jasaw zonasınıń jámi aymaǵınan 40-45%ti qurawı lazım. Jasaw 
zonasında kishi jastaǵı balalardıń dem alıwı ushın, úlken jastaǵı adamlardıń tınısh 
dem alıwları ushın mólsherlengen maydanshaların kóklemzarlastırıw názerde 
tutılǵan.
Mikrorаyondаǵı baǵtıń hám sport mаydanshаlаrınıń keńligi.