Umumiy psixologiya

11.3.Kichikguruhlardagidinamikjarayonlar.

Ma’lumki, guruhdato‘plangankishilaro‘rtasidadoimiymuloqotvamunosabatlarmavjudbo‘ladiki, ularningmazmunivayo‘nalishigako‘ra, o‘zigaxosijtimoiy-psixologikmuhitshakllanadi. Bumuhitguruhningtaraqqiyotiniham, undagiturlijarayonlarnihambelgilaydi. Guruhningdinamikjarayonlaridegandaavvalouningshakllanishjarayoni, liderlikvaguruhdaturliqarorlarniqabulqilishjarayoni, guruhningharbirshaxsgata’sirikabilartushuniladi.

Guruhningshakllanishi, uningpaydobo‘lishihaqidagapiriladiganbo‘lsa, avvaloshunita’kidlashlozimki, guruhjamiyatehtiyojlarivaijtimoiytalablarasosidapaydobo‘ladi. Masalan, sinfjamoasidoimobolalarningrivojlanishivaularningmaktablardata’limolishlarikerakligiuchun, talabalarguruhihamshungao‘xshasholiyma’lumotlishaxslarkerakbo‘lganligiuchunpaydobo‘ladivahokazo. Lekinbumasalaningijtimoiytomoni. Uningsofpsixologiktomonihamborki, uodamlarningnimauchunjamoalardaishlashi, odamlarichidabo‘lishibilanbog‘liq. CHunkiharbirnormalinsondamuloqotgabo‘lganehtiyojhamdaturlihayotiyvaziyatlardao‘ziniijtimoiyhimoyadasezishehtiyojiborki, bunarsaturlikichikjamoalardaularningbo‘lishinitaqozoqiladi. Lekinguruhgaa’zobo‘lishbilanbirgalikdaharbirindividqatorguruhiyjarayonlarningguvohibo‘ladi.

Har bir guruh o‘ziga xos psixologik tizimga ham ega. Uni tashkil etuvchi elementlar nisbatan barqaror bo‘lib, ular guruh a’zolari xulq-atvorini muvofiqlashtirib turadi. Avvalo guruhning missiyasini ajratish kerak. Missiya – odamlarni jamoa mehnati atrofida uyushtirib, birlashtiruvchi psixologik elementdir. Masalan, barcha talabalarning maqsadi – o‘qish, professoinal malaka orttirib, mutaxssis bo‘lib etishish.

Guruhning avtonomligi darajasi ham ma’lum ahamiyatga ega omil, chunki har bir a’zo umumiy maqsad asosida birlashgan bo‘lsa ham, ularning har birining o‘z burch va vazifalari bor va shu nuqtai nazardan har odam o‘z imkoniyatlarini o‘zicha ishga solib, o‘zaro munosabatlarga sabab bo‘ladi.

Guruhning psixologik tizimga ta’sir etuvchi omillarga yana ularning jinsiy, Yosh jihatdan, ma’lumoti va malakasi nuqtai nazaridan farq qiluvchi, uyg‘unlikni tashkil etuvchi omillar ham kiradi.

Guruhning uyushganligi ham dinamik ko‘rsatgichlardan bo‘lib, shu nuqtai nazardan har bir guruh bir-biridan farq qiladi. Masalan, odamlar hamkorlikda bajarayotgan ishning qiziqarli va hamma uchun manfaatli ekanligi, guruh normalarining a’zolar tomonidan umuman olganda qabul qilinishi, qadriyatlar tizimini tasavvur qilishdagi fikrlar mosligi uyushqoqlikning mezonlaridir.

Guruhning tizimi yana uning katta-kichikligiga ham bog‘liq. Masalan, 5-10 kishidan iborat guruhdagi munosabatlar yaxshiroq, uyg‘unroq va faoliyat samaraliroq hisoblanadi. CHunki bunday guruhlarda norasmiy muloqot uchun ma’qul sharoit mavjud bo‘ladi. Bunday guruhlarda «guruhbozlik» degan illat ham bo‘lmaydi. Guruhning hajmi ortib borgan sari ularda rasmiyatchilik, rasmiy yuzaki munosabatlar ko‘payadi va bu odamlar o‘rtasidagi insoniy munosabatlarda o‘z aksini topadi.

Guruhlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish ham dinamik jarayonlarga kiradi.

Guruhdaodamlarningbir-birlariniyoqtirishlariyokiaksincha, inkorqilishlariko‘pinchaturlixilqarorlarqabulqilishjarayonidaro‘yberadi. Grupaviyqarorlarqabulqilishindividualqarorlarqabulqilishjarayonidantubdanfarqqilmaydi. Ikkalasidahamavvalmuammoaniqlanadi, ma’lumotlarto‘planadi, birnechtatakliflarilgarisuriladivanixoyat, engma’quliqabulqilinadi. Lekinguruhdabujarayonbirozboshqacharoqkechadivanizolarko‘pinchaaynanshujarayonbilanbog‘liqbo‘ladi.

AmerikalikpsixologT. Mitchellningfikricha, o‘zarota’sirgruppasharoitidaquyidagiomillarvositasidaro‘yberadi:

1) ayrima’zolarboshqalariganisbatanko‘proqgapirishgamoyilbo‘ladilar;

2) yuqoriroqmavqegaegabo‘lganshaxslarqarorlarchiqarishjarayonidahamboshqalargatazyiqo‘tkazishadi;

3) guruhdako‘pvaqto‘zarofikrlardagikelishmovchiliklarningoldiniolishgaketibqoladi;

4) guruhdaayrimodamlarta’siridaasosiymaqsaddanchetlashvamaqsadganomuvofiqqarorlarqabulqilishxollarikuzatiladi;

5) barchaa’zolaro‘zlarisezmaganholdakonformlilikkaberilishlarivaguruhta’sirigatushibqoladilar. Shuninguchunhamba’zanmajlisniolibboruvchiraiskuntartibinie’lonqilganbo‘lsa-da, undanchalg‘ibketishivao‘rinsizqarorlarqabulqilishimumkin.

Lekingruppaviyqarorlarqabulqilishjarayoniningengkattaijobiytomonishundaki, undako‘plabfikrlartug‘iladivao‘rtagatashlanadi. Bufikrlarshundaysharoityaratadiki, oxir-oqibatalohidaindividualfikrlardanbirozbo‘lsa-da, farqqiladiganoriginalyangifikrpaydobo‘ladi. Shuninguchunhamrahbarliksan’atiko‘pchilikfikrigatayanganxoldaoxiridaengma’kulqarorgakelaolishdir. Lekinsalbiytomonishundaki, gruppaviymuzokaravaqarorlarqabulqilishjarayoniba’zia’zolardaloqaydlik («Menganima, ulargapirishyapti-ku» kabi), tashabbussizlik («Baribirmenikiqabulqilinmaydi, gapirimnimaqildim?» kabi) illatlarinihampaydoqilishimumkin. Buo‘shamuhitdaayrimodamlarfikridoimoqo‘llab - quvvatlangan, ayrimodamlargae’tibor, imtiyozberilgansharoitlardarahbarningaybibilanro‘yberadi.

Xoffmano‘zeksperimentlaridagruppaviyqarorlarqabulqilishgaguruhningtarkibita’sirqilishmumkinliginiisbotqilgan. Uningfikricha, yaxshi, sifatli, ijobiyfikrlarvaqarorlarguruhtarkibiharxil (geterogentarkib) bo‘lgansharoitlardauningtarkibibirxil (gomogen) bo‘lgandananchako‘pvasifatlibo‘ladi. Gomogenguruhlarda (masalan, taxminanbirxilo‘zlashtiradigantalabalarguruhi) qarorlarqabulqilishmobaynidakonfliktlarningkambo‘lishivaqarorlartezdaqabulqilinishianiqlangan.

Harqandayqarorlarqabulqilishjarayonipsixologikjihatdantavakkalchilikkaasoslanishihamisbotlangan. Lekintavakkalchilikdarajasiguruhsharoitidaindividualholatdagidananchapastbo‘larekan. O‘rtachaguruha’zosiningbuo‘rindagifikri: «Tavakkalshugapniaytaychi, noma’qulbo‘lsa, guruhbor-ku, ularma’qullashgan-ku?». Demak, guruhsharoitidaqabulqilinganharqandayqarormohiyatanijtimoiyxarakterlibo‘lib, uningto‘g‘rivafoydali, natijalibo‘lishidarahbarningrolikattabo‘ladi.

Demak, kichikguruhlarsohasidagitadqiqotob’ektlarigaodamlarningguruhdavayakkaholdagixulq-atvorlarinio‘rganish, kichikguruhlarningpsixologiktuzilishi, ulardaro‘yberadigandinamikjarayonlar (uyushqoqliqo‘zaromoslikvahokazo), guruhlardagipeshqadamlikvaboshqarishpsixologiyasi, konformizmhodisasi, jamoalarningshakllanishshartlari, turliguruhlararomunosabatlar, guruhlardagikishilaro‘rtasidao‘zaromuloqot, o‘zarobir-birigata’sirusullari, odamlarnisamaralimuloqotgao‘rgatishhamguruhlarijtimoiypsixologiyasiningmuhimvazifasihisoblanadi.

Ushbusohanio‘rganishtufayliajralibchiqqantadbiqiyfansohalarigaishlabchiqarishijtimoiypsixo­logiyasivaboshqarishpsixologiyasikiradi.