Umumiy psixologiya

12.2.Etnikguruhlarpsixologiyasi.

Ijtimoiypsixologiyadakattaguruhlarichidaetnikgu­ruhlarpsixologiyasi, ya’nietnopsixologiyabo‘yichako‘proqtadqiqotlaro‘tkazildi. Ayniqsa, hozirgidavrdaharbirko‘pginadavlatlarmustaqildavlatmavqeiniolgan, lekin 6oshqatomondanqaraganda, xamdo‘stlikmamlakatlariittifoqisharoitidamillatlaro‘rtasidamuttasilaloqalarmavjudligidankelibchiqib, milliypsixologiyamasalalarikuntartibidaavvalgidanhammuhimmasalasifatidaqo‘yilmoqda. Shuninguchunhamkattaguruhlarichidamilliyguruhlargako‘proke’tiborberishmuhim.

Milliypsixologiyanimavauniqandayqilibo‘rganishmumkin? Buhozirda, ya’nimustaqilO‘zbekistonsha­roitida, ko‘pginatadqiqotchilarniqiziqtirayotganmasaladir. CHunkidavretnopsixologiyadanshundayempirikma’lumotlarkutmoqdaki, ufaqatginamilliyonggataalluqlibo‘lganhozirgivao‘tmishdagiholatniemas, balkimillatningertangikunini, uningongiqaysitomongao‘zgarishini, millatlararosodirbo‘ladiganjarayonlarnibashoratqilmog‘ilozim. Buninguchunesaungakuchlietnopsixologiknazariyavaishonchlimetodlarkerak.O‘zbekistonolimlarioxirgipaytlardamasalaningxuddianashutomonigakattae’tiborbermoqdalar, chunkisobiqIttifoqsharoitiningo‘zianashundaykuchlinazariyaningbo‘lishiuchunanchaginato‘g‘anoqbo‘lgan, empiriktadqiqotlaresa, avvalta’kidlaganidektorguruhlardoirasidan, avvalo, oilalardoirasidanchiqmaganedi.

Etnopsixologiya — bupsixologiyaningshundaytarmog‘iki, uayrimolinganmillatlarpsixologiyasidantashqari, turlixalqlarpsixologiyasini, kichikmilliyguruxlarnihamo‘rganadi. Ma’lumki, buboradagibirinchiilmiytadqiqotlarniV. Vundtboshlabberganedi. Uningtadqiqotlaridagi „xalq" tushunchasiaslidaetnikuyushmama’nosidatushuntirilganedi. Uningfikricha, etnikguruhlarpsixologiyasinio‘rganishuchunularningtilini, odatlarinivaanashuxalqlardakengtarqalganafsonalarvaboshqaongtizimlarinio‘rganishkerak. SHunisidiqqatgasazovorki, Vundtdankeyingidavrdao‘tkazilganmuhimtadqiqotlardanbiribizningo‘lkamizdao‘tkazilganbo‘lib, unipsixologA.R. Luriyaamalgaoshirganedi. Bueksperimentaltadqiqotbo‘lib, unio‘tkazishdanasosiymaqsadL.S. Vigotskiyningmadaniy-tarixiyyondashuvg‘oyasinitekshirishedi. Luriyaboshchiligidagiolimlarguruhirevo­lyusiyag‘alabaqozonganO‘zbekistonsharoitidaturmushtarziningo‘zgarishibilano‘zbekxalqipsixologiyasiningxamo‘zgarganliginiisbotqildilar. Asosiymaqsadbilishjarayonlariningo‘zgarganliginiisbotqilishbo‘lsahamtadqiqotchilaro‘z-o‘zinianglashvao‘zxulq-atvorinianalizqilishborasidahamuydao‘tiradiganayollar, endiginasavodolishmaqsadidasavodxonlikkurslaridao‘qiyotganayollarhamdapedagogikabilimyurtlaridata’limolayotganqizlaro‘rtasidafarqbor-yo‘qliginitekshirishdi. Tadqiqotasosano‘z-o‘zinianalizqilishmetodiyordamidao‘tkazilganbo‘lib, ayollargaturlisavollarorqalio‘zshaxsigaxosxususiyatlarni, o‘zidagietakchisifatlarnianiqlashvaba’zipsixologikholatlargabahoberishtopshirig‘iberildi. Lekinjavoblarningsifati, to‘liqligiayollarningbilimsaviyasigavaijtimoiyaloqalartizimidatutgano‘rnigabog‘liqbo‘libchiqdi. Uydao‘tirganayollarko‘phollardaqo‘yilgansavolnihamanglamasliklarima’lumbo‘ldi. Luriyashunarsagaiqrorbo‘ldiki, o‘zbeklardagiongasosanboshqaodamlarfikrigabog‘liqekanligi, tobelikpsixologiyasikuchliliginianiqladi. Masalan, ayollargao‘zidagiyomonsifatlarniaytishtopshirig‘iberilganda, ularyomonko‘shnilarniko‘rsatisharvaumumano‘z-o‘zinibaholashdanko‘raboshqalarnibaholash, ulargasifatharakteristikalariberishanchaengiltuyulardi.

YUqoridata’kidlaganimizdekA.R. Luriyaningasosiymaqsadimilliypsixologikxususiyatlarnio‘rganishdatarixiyprinsipgatayanishlozimliginiisbotlashhamdamilliypsixologiyaninghayottarziga, shaxsningjamiyatdakishilarmunosabatlaritizimidatutgano‘rnigabevositabog‘liqliginiisbotqilishedi. Lekintadqiqotningahamiyatishundaediki, undabirinchimartamilliypsixologiyanio‘rganishgayordamberuvchimetodlarvametodologikprinsiplarsinabko‘rildi. To‘g‘ri, butadqiqotdato‘planganma’lumotlarvailmiyxulosalarbilanbugungikundakelishibbo‘lmaydi, qolaversa, bukonsepsiyaningo‘zinechaborqaytaishlovnitalabqiladi, lekinmilliypsixologiyabo‘yichao‘tkazilgankross-tadqiqotsifatidauningahamiyatikattadir. Qo‘llanganpiktogramma — “so‘zportretlari”ni, o‘z-o‘zinianalizqilishmetodlarinihozirgizamonaviytadqiqotlardahamfaqatyangichametodologikprinsiplardaqo‘llashmumkin.

OxirgiyillardachetelvasobiqIttifoqolimlariningtadqiqotlariniumumlashtirib, etnopsixologikishlargayagonailmiyyondashuvnitopishharakatlarisezilmokda. BusohalamashhurrusetnografivapsixologiYU. Bromleyolibborganishlar, uninglaboratoriyasidato‘planganma’­lumotlarmisolbo‘lishimumkin. YU.V. Bromleyetnikguruhlarpsixologiyasidaikkitomonnifarqqiladi:

1) psixikasos — etnikharakter, temperament, milliyan’analarvaodatlardaniboratbarqarorqism;

2) hissiyotsohasietnikyokimilliyhis-kechinmalarinio‘zichigaolgandinamikkism. Lekintadkikotchilarnimauchundir, milliypsixologiyamasalalaribilanshug‘ullanishganda, milliyqirralaryokisifatlarnianiqlashbilanshug‘ullanadilar-da, uyokibumillatlargaginaxosbo‘lganqirralarnitopishgaurinadilar, lekinfan-texnikarivojlangan, millatlaruyg‘unligi, millatlarningdoimiyuzaroxamkorligivamuloqotisharoitida, aralashnikohlarkengtarqalgansharoitdafaqatuyokibumillatgaxosbo‘lganqirralarhakidagapirishjudaqiyin. Masalan, o‘zbeklaro‘rtasidao‘tkazilgankichiktadqiqotnatijasidashunarsama’lumbo‘ldiki, go‘yokimehmondo‘stlikkamtarliksamimiylikkabiijobiysifatlaro‘zbekxalqigaginaxosemish. To‘g‘ri, busifatlaralbattao‘zbeklardabor. Lekin, aynanshusifatlarboshqamillatlarvakillaridayo‘qdeyishgaxaqqimizyo‘qXuddiharbirshaxsongidaturlichastereotiplar — ya’nio‘rnashibqolganobrazlarbo‘lganidekharbiroila, yaqinoshna-og‘aynilarvao‘zigao‘xshashshaxslarbilanmuloqotjarayonidauyokibumillatvakilidahamo‘zmillatigaxosbo‘lgansifatlarhaqidastereotiplarpaydobuo‘ib, ularongidao‘rnashibboradi. Bundaystereotiplaro‘zmillatigavaboshqaxalqlarganisbatanbo‘lib, boshqalarhaqidagitasavvurlaranchasodda, yuzaki, mazmunantorbo‘ladi. SHundaytasavvurlarasosidaboshqamillatlarganisbatanyoqtirish (simpatiya) yokiyoqtirmaslik (antipatiya) vabefarqlikmu­nosabatlarishakllanadi.

O‘zmillatihaqidagitasavvurvastereotiplaresamilliy “etnotsentrizm” hissinishakllantiradiki, shuxistufaylishumilliyguruhvakillaridaboshqamillatlarganisbatanirratsionalmunosabatlarpaydobo‘lishi, buesamilliyantogonizmvamilliyadovatlarnikeltiribchikarishimumkin. Buborada, ijtimoiypsixologlarvamafkurachilaroldidaturganmuammolardanbirimillatvakillaridamilliyg‘ururningqaydarajadabo‘lishinianiqlashmuammosituradi. CHunkiko‘pinchamilliyg‘ururtufayliayrimshaxslardaboshqamillatlarnimensimaslik, ulardagig‘ururyokimilliyxislarnitanolmaslikhollarikuzatilmoqda. Ba’zan, milliyadovatlarasosidayotganetnotsentrizmvamilliyg‘ururningsalbiyko‘rinishlariboshqamillatlarningtarixini, ularningan’analarini, tilivahokazolarinibilmaslikdankelibchiqadi.

Milliypsixo­logiyabo‘yichao‘tkazilishilozimbo‘lgantadqiqotlarningmaqsadlaridanbirihamboshqamillatlarpsixologiyasinibilib, uniboshqamillatlargaetkazishtufayli, harbirmillatvakiligahurmat-izzathissinikuchaytirishdir. CHunkio‘zinihurmatqilmaganodamboshqanihurmatqilmaydi, buninguchunesao‘zpsixologiyasiniham, o‘zgalarpsixologiyasinihambilishikerak. SHundaginashaxslararoziddiyatlargabardamberilishimumkin. Bunarsamillat­larpsixologiyasigaxamxosdir. YA’ni, fanjamiyatgashundayetnografikvaetnopsixologikma’lumotlarmajmuiniyaratibberishilozimki, undagima’lumotlarasosidakattaguruhhisoblanganmillatlarpsixologiyasinihamboshkarishmumkinbo‘lsin.