Umumiy psixologiya

13.2.Oilaijtimoiy-psixologiktadqiqotlarob’ektisifatida.

Ijtimoiypsixologiyadaoilagaxospsixologikjarayonlar, oilaa’zolariningbir-birlarigamunosabatlari, nikohdagio‘zaromoslikmasalalari, oilaviymojarolarningpsixo­logikomillari, oiladabolatarbiyasiningijtimoiypsixologikmetodlario‘rganiladi.

O‘zbekistondao‘tkazilayotganijtimoiypsixologiktadqiqotlarasosanoilavaoilaviymunosabatlargabag‘ishlangan. CHunonchi, birinchiijtimoiypsixologiktadqiqotham 70- yillarningoxiri 80- yillarningboshidaI. YOqubovtomonidano‘tkazilganbo‘lib, uoilaviymunosabatlarningbarqarorligivaer-xotinijtimoiyrollariningmuvofiqliginita’minlovchisotsial-psixologikomillarnio‘rgandi. Tadqiqotnatijasida,- shunarsaaniqlandiki, oilaa’zolariningrollarborasidagimuvofiqo‘zaromunosabatlarioilaviyxamjihatlikningmuhimshartidir. Oilaviymajorolaresa, asosanhozirgizamono‘zbekayoliningijtimoiymehnatbilanbandligihamdaoilaviymunosabatlardaeskiliksarqitlariningsaqlanibqolganligidadir.

G‘.B.SHoumarovvaE.A. Morshinalarning (1986) tadqiqotlaridaesaoiladabolalartarbiyasigabevositata’sirko‘rsatadiganijtimoiy-psixologikomillaro‘rganildi, chunonchi, undao‘zigaxosmilliyvaan’anaviyo‘zaromunosaoatxususiyatlariningo‘rnibelgilandi.

Oilaviymunosabatlarpsixologiyasixususidao‘tkazilganmuhimtadqiqotlardanbiriN. Sog‘inovningo‘zbekoilasigaxosbo‘lgannikohvaoilamunosabatlari - nikohdanqoniqish, nikohmotivlari, oilaqurishningo‘zbeklargaxosbo‘lganYoshxususiyatlari, Yosho‘zbekoilalaridagipsixologikmojarolarvaajralishlarningsabablarinisistematiktarzdao‘rganganilmiyishidir. Butadqiqotdailgarihecho‘rganilmaganilmiyma’lumotlarto‘plandiki, ulargako‘ra, o‘zbekoilasiningqurilishigasababbo‘ladiganasosiymotiv—bu “Farzandlibulish”, (birinchio‘rinda), ikkinchio‘rinda “Jamoatchilikninggap-so‘zigaqolmaslik”, uchinchio‘rinda “Ota-onavaqavmi-qarindoshlarningistaklarinibajoetish” vahokazolaraniqlandi. N.Sog‘inovningto‘plaganma’lumotlariYoshoilalar, mojarolioilalarvaYoshlartarbiyasibilanmashg‘ulbo‘lganlaruchunmuhimilmiyyo‘l-yo‘riqdir.

Bundantashqari, oxirgiyillardakattaguruhlarpsixologiyasigaoidqatortadqiqotlaro‘tkazildi. Masalan, V.M.Karimovaningo‘zbekxotin-kizlariijtimoiytasavvurlariningo‘zgarishimexanizminio‘rganishgabag‘ishlangantadqiqoti (1987), E. Usmonovningo‘zbekayollariningsuitsidal (ya’nio‘z-o‘zigao‘tqo‘yish) xulq-atvoriningijtimoiy-psixologiksabablarinio‘rganishgabag‘ishlangantadqiqoti (1993), E. No‘‘monovaningo‘zbekoilalaridagireproduktivustanovkalarningxususiyatlarigabag‘ishlangan, M. Zokirovaningerkakvaayollardagirollarhakidagitasavvurlarningo‘zigaxosliginio‘rganishgabag‘ishlanganilmiytadqiqoti, M.Toshpo‘latovningo‘zbekYoshlaridagiijtimoiyxulq-atvorningbozoriqtisodiyotisharoitidagio‘zigaxosqirralarinio‘r­ganishgaqaratilganishlarivaboshqalarshularjumlasidandir. Mazkurtadqiqotlarningko‘rsatishicha, bizninghududimizdahamoila-nikohmunosabatlariyilsayino‘zgarib 6ormoqda. Buboradagio‘zgarishlarga: 1) oilaningjamiyatoldidagifunksiyalariningo‘zgaribborishi; 2) oilaa’zolarisoniningvatug‘ilishningkamayishi, murakkabko‘poilalitipdan, alohidamavjudbo‘lganalohidaoilalartipigaaylanibborayotganligi; 3) oilaviymunosabatlartizimidaervaxotinfunksiyalariningo‘zgarib, oilaviyrollarhaqidagiijtimoiytasavvurlarningo‘zgaribborayotganligi; 4) iqtisodiyinqirozlarningoilaa’zolario‘rtasidagimunosabatlargata’siri; 5) ayollardagireproduktivustanovkalarningo‘zgaribborayotganligikabilarnikiritishmumkin. Butadqiqotlarnatijasidayaqinkelajakdayangietnopsixologikkonsepsiyashakllanadivaburespublikamizdagiilmiyishlarningrivojigao‘zhissasiniqo‘shadi.

Oilavanikohborasidao‘tkaziladigantadqiqotlardajahonvahamdo‘stlikdagidavlatlardao‘tkazilganizlanishlar, ulardanolingannatijalarvametodikalardanfoydalanishmumkin. Ayniqsa, Sankt-Peterburg, Boltiqbuyirespublikalaridaoilamasalalarigabag‘ishlangantadqiqotlarko‘plabo‘tkazilganbo‘lib, ularningtajribasidanbizhamkengfoydalanishimizke­rak. CHunkio‘shahududlardaro‘yberayotganko‘plabijtimoiyjarayonlar, xususan, oilaviymunosabatlarborasidagimuammolarbizningjumhuriyatimizgahamtaal-luqli. Masalan, ayollarningijtimoiymehnatdabandligitufayliulardaoila, undaxotinkishiningo‘rni, rolihaqidagitasavvurlarningo‘zgarishiningo‘zibutunpsixologiyaniqaytaqurilishigasababbo‘lmoqda. Lekinikkinchitomondan, demokratiyavaerkinliksharoitidayillardavomidataqiqlanibkelganeskiqadriyatlarimiz, birinchivavbatda, dinninghayotgakiribkelishi, umumanoilaviymunosabatlargashundayta’sirko‘rsatmoqdaki, ko‘pchilikda “endiayolkishian’anaviyo‘zo‘rniniegallarmikin?” degantasavvurlarhampaydobo‘lmoqda. Ammo, hozirgirivojlanganijtimoiy-iqtisodiymunosabatlarsharoitidamoddiyishlabchiqarishnixotin-qizlarsiztasavvurqilibbo‘lmaydi. Shuninguchunhamilmiytadqiqotlarodamlarongidagianashundayqarama-qarshiliklarningpsixologikechiminitopganholdaoilavanikoxtizimigapsixologikyordamko‘rsatishizarur. SHaharlardavayirikaholipunktlarida “oilaxizmati” shoxobchalarinitashkiletishzarurki, ularbirtomondan, oilavanikohborasidagiilmiymuammolarnitadqiqqilib, ularnihayotdaqo‘llasa, ikkinchitomondan, Yoshlarga, oilasizodamlarga, ziddiyatlioilalargabevositapsixologikxizmatlarko‘rsatishikerak. OilaviymunosabatlarsohasidagialohidatadbiqiytarmoqbuYoshlarnioilaviyhayotgatayyorlashdir. Buishbizningo‘lkamizdahamalohidaahamiyatgaegabo‘lib, yangilikbilaneskilikqarama-qarshikelayotgansharoitlardaayniqsamuhimdir. O‘smirlikvao‘spirinlikyillaridashakllanadiganattraksiyahodisasi, ya’nishaxslarningbir-birlarigaemotsionalbog‘lanishlari — do‘stliksevgihislarinitarbiyalash, anashundaytarbiyagashart-sharoitlaryaratishbizningsharoitlarimizdayangivakelajagiporloksohalardandir.