Umumiy psixologiya

10.2.SHaxsning«Men» – obrazivao‘z-o‘zigabahoberishimuammosi

Ijtimoiynormalar, sanksiyalar, rollarijtimoiymexanizmlarsifatidashaxsxulq-atvorinima’lumma’nodaboshqarib, muvofiqlashtiribturishgayordamberadi. Lekininsonningkomilligi, uningaxloq - ijtimoiynormalardoirasidagimaqbulharakatiuningo‘zigahambog‘liqdir. Odamningo‘z - o‘zinianglashi, bilishivao‘zustidaishlashiavvalouningdiqqati, ongibevositao‘ziga, o‘zichkiimkoniyatlari, qobiliyatlari, hissiykechinmalarigaqaratilishinitaqozoetadi. YA’ni, ijtimoiyxulq - shaxstomonidanunio‘rabturganodamlar, ularningxulq-atvorlarigae’tiborberishdantashqari, o‘ziningshaxsiyharakatlari, ularningoqibatlarinimuntazamtarzdatahlilqilibborishorqali, rollarnimuvofiqlashtirishnihamtaqozoetadi.

SHaxsningo‘zi, o‘zxulq-atvorixususiyatlari, jamiyatdagimavqeinitasavvurqilishidanhosilbo‘lganobraz – “Men” - obrazidebatalib, uningqanchalikadekvatligivareallikkayaqinligishaxsbarkamolliginingmezonlaridanhisoblanadi.

“Men” - obraziningijtimoiypsixologikahamiyatishundaki, ushaxstarbiyasiningvatarbiyalanganliginingmuhimomillaridanhisoblanadi. SHunuqtainazardanolibqaralganda, tarbiyashaxsningo‘zivao‘zsifatlarito‘g‘risidagitasavvurlariningshakllanishijarayonidir, debta’rifberishmumkin. Demak, harbirinsono‘zini, o‘zliginikanchalikaniqvato‘g‘ribilsa, tasavvurqilolsa, uningjamiyatnormalarigazidharakatqilishextimolihamshunchalikkambo‘ladi, ya’niutarbiyalanganbo‘ladi.

O‘z-o‘zinianglash, o‘zidagimavjudsifatlarnibaholashjarayoniko‘pinchakonkretshaxstomonidanog‘irkechadi, ya’niinsontabiatishundayki, uo‘zidagio‘shajamiyatnormalarigato‘g‘rikelmaydigan, no’maqulsifatlarnianglamaslikka, ularni “yashirishga” harakatqiladi, hattoki, bundaytasavvurvabilimlarongsizliksohasigasikibchiqariladi (avstriyalikolimZ. Freydnazariyasigako‘ra). Buataylabqilinadiganishbo‘lmay, uharbirshaxsdagio‘zshaxsiyatinio‘zigaxoshimoyaqilishmexanizmidir. Bundayhimoyamexanizmishaxsniko‘pinchaturlixilyomonasoratlardan, hissiykechinmalardanasraydi. Lekinshunialohidata’kidlashlozimki, “Men” - obraziningijobiyyokisalbiyligidayanao‘shashaxsnio‘rabturgantashqimuhit, o‘zgalarvaularningmunosabatikattarolo‘ynaydi. Odamo‘zgalargaqarab, guyokioynadao‘ziniko‘rgandaytasavvurqiladi. Bujarayonpsixologiyadarefleksiyadebataladi. Uningmohiyati - aynano‘zigao‘xshashodamlarobraziorqalio‘zito‘g‘risidagiobraznishakllantirish, jonlantirishdir. Refleksiya “Men” - obraziegasiningongigataalluqlijarayondir. Masalan, ko‘chadabirtanishingizniuchratibqoldingiz. Siztinmayungao‘zyutuqlaringizvamashg‘ulotlaringizhaqidagapirmoqdasiz. Lekingapbilanbo‘lib, uningqaergadirshoshayotganligigae’tiborbermadingiz. SHunarsanisizuningbetoqatlikbilansiznitinglayotganligidan, hayoliboshqaerdaturganligidanbilibqolasizvashuorqaliaynishupaytda “maxmadona, laqmaroq” bo‘libqolganingiznisezasiz. Keyingisafarshuo‘rtog‘ingizbilanuchrashganda, oldingihatogayo‘lqo‘ymaslikuchun “O‘rtoq, shoshmayapsanmi?” debso‘rabhamqo‘yasiz. Anashuilgarigirefleksiyaningnatijasidir. YA’ni, suhbatdosho‘rnigaturib, o‘zingizgatashlangannazar («menungaqandayko‘rinyapman?») - refleksiyadir.

SHaxsningo‘zihaqidagiobrazivao‘z-o‘zinianglashiYoshvajinsiyo‘zigaxoslikkaega. Masalan, o‘ziganisbatano‘taqiziquvchanlik, kimekanliginibilishvaanglashgaintilishayniqsa, o‘smirlikdavridarivojlanadi. Budavrdapaydobo‘ladigan «kattalik» hissiqizlardaham, o‘smiryigitchalardahamnafaqato‘ziga, balkio‘zgalarbilanbo‘ladiganmunosabatlarinihambelgilaydi. Qizlardagi “Men” - obraziningyaxshivaijobiybo‘lishiko‘proqbuobrazningayolliksifatlarinio‘zidamujassametaolishi, ayollikxislatlariningo‘zidaaynipaytdamavjudligigabog‘liqbo‘lsa, yigitlardagiobrazko‘proqjismonanbarkamollikmezonlaribilannechog‘liuyg‘unekanligigabog‘liqbo‘ladi. Shuninguchunhamo‘smirlikdao‘g‘ilbolalardagibo‘yningpastligi, muskullarningzaifligivashuasosdaqurilgan “Men” - obraziqatorsalbiytaassurotlarnikeltiribchiqaradi. Qizlardaesatashqitarafdango‘zallikka, kelishganlik, odobvaayollargaxosqatorboshqasifatlarningbor - yo‘qligigabog‘liqxolda “Men” obrazimazmunanidrokqilinadi. Qizlardahamortiqchavaznyokiterisidapaydobo‘lganayrimtoshmalaryokishungao‘xshashfiziologiknuqsonlarkuchlisalbiyemotsiyalargasababbo‘lsa-da, baribir, chiroylikiyimlar, taqinchoqlaryokisochlarningo‘zigaxosturmagibunuqsonlarnibosibketadiganomillarsifatidaqaraladi.

“Men” - obraziasosidahambirshaxsdao‘z-o‘ziganisbatanbaholartizimishakllanadiki, butizimhamobrazgamostarzdaharxilbo‘lishimumkin. O‘z-o‘ziganisbatanbahoturlisifatlarvashaxsningorttirilgantajribasi, shutajribaasosidayotganyutuqlarigabog‘liqxoldaturlichabo‘lishimumkin. YA’ni, aynibirorish, yutuqyuzasidanortibketsa, boshqasita’sirida - aksincha, pastlabketishimumkin. Bubahoaslidashaxsgaboshqalarningrealmunosabatlarigabog‘liqbo‘lsa-da, aslidaushaxsongitizimidagimezonlarga, ya’ni, uningo‘zisub’ektivtarzdashumunosabatlarniqanchalikqadrlashigabog‘liqtarzdashakllanadi. Masalan, maktabdabirfano‘qituvchisiningbolaganisbatanijobiymunosabati, doimiymaktovlariuningo‘z-o‘zigabahosinioshirsa, boshqabiro‘qituvchiningsalbiymunosabatihambubahonipastlatmasligimumkin. YA’ni, bubahoko‘proqshaxsningo‘zigabog‘liqbo‘lib, usub’ektivxaraktergaegadir.

O‘z-o‘zigabahonafaqathaqiqatgayaqin (adekvat), to‘g‘ribo‘lishi, balkiuo‘tapastyokiyuqorihambo‘lishimumkin.

O‘z-o‘zigabahoningpastbo‘lishiko‘pinchaatrofdagilarningshaxsganisbatanqo‘yayotgantalablariningo‘taortiqligi, ularniuddalayolmaslik, turlixile’tirozlarningdoimiytarzdabildirilishi, ishda, o‘qishdavamuomalajarayonidagimuvaffaqiyatsizliklaroqibatidahosilbo‘lishimumkin. Bundayo‘smiryokikattaodamham, doimotushkunlikholatigatushibqolishi, atrofdagilardanchetrokdayurishgaharakatqilishi, o‘ziningkuchivaqobiliyatlarigaishonchsizlikqayfiyatidabo‘lishibilanajralibturadivabora-borashaxsdaqatorsalbiysifatlarvahatti-harakatlarningpaydobo‘lishigaolibkeladi. Hattoki, bundayholatsuitsidalharakatlar, ya’nio‘zjonigaqasdqilish, realborligidan «qochishga» intilishpsixologiyasinihamkeltiribchiqarishimumkin.

O‘z-o‘zigabahoo‘tayuqorihamshaxsxulq-atvorigayaxshita’sirko‘rsatmaydi. CHunki, uhamshaxsyutuqlariyokiundagisifatlarningboshqalartomonidansun’iytarzdabo‘rttirilishi, noo‘rinmaqtovlar, turliqiyinchiliklarnichetlabo‘tishgaintilishtufaylishakllanadi. Anashundaysharoitdapaydobo‘ladiganpsixologikholat «noadekvatlilikeffekti» debatalib, uningoqibatidashaxshattoki, mag‘lubiyatgauchragandayokio‘zidanochorlik, o‘quvsizliklarnisezgandahambuningsababinio‘zgalardadebbiladivashungao‘ziniishontiradiham (masalan, «halaqitberdi-da», «falonchibo‘lmaganida» kabibahonalarko‘payadi). YA’ni, nimaikibo‘lmasin, aybdoro‘ziemas, atrofdagilar, sharoit, taqdiraybdor. Bundaylarhaqidabora-boraodamlar «oyog‘ierdano‘zilgan», «manmansiragan», «dimog‘dor» kabisifatlarbilangapiraboshlaydilar. Demak, o‘z-o‘zigabahorealistiq, adekvat, to‘g‘ribo‘lishikerak.

Realistikbahoshaxsnio‘rabturganlar - ota-ona, yaqinqarindoshlar, pedagogvamurabbiylar, qo‘ni-qo‘shnivayaqinlarningo‘rinlivaasoslibaholari, realsamimiymunosabatlarimahsulibo‘lib, shaxsushbumunosabatlarniilkYoshligidanoqxolisqabulqilishga, o‘zvaqtidakerakbo‘lsato‘g‘rilashgao‘rgatilganbo‘ladi. Bundashaxsuchunetalon, ibratlihisoblanganinsonlarguruhi - referentguruhningrolikattabo‘ladi. CHunkibizkundalikhayotdahammaningfikrivabahosigaquloqsolavermaymiz, bizuchunshundayinsonlarmavjudki, ularninghattoki, oddiyginatanbehlari, maslahatlari, hattoki, maktabturibbergantanbehlarihamkattaahamiyatgaega. Bundayreferentguruhrealmavjudbo‘lishi (masalan, ota-ona, o‘qituvchi, ustoz, yaqindo‘stlar), yokinoreal, hayoliy (kitobkaxramonlari, sevimliaktyorlar, ideal) bo‘lishimumkin. ShuninguchunYoshlartarbiyasidayokirealjamoadagiodamlargamaqsadgamuvofiqta’siryokitaz’yiqko‘rsatishkerakbo‘lsa, ularningetalon, referentguruhinianiqlashkattatarbiyaviyahamiyatgaegabo‘ladi.

SHundayqilib, o‘z-o‘zigabahosofijtimoiyhodisabo‘lib, uningmazmunivamohiyatishaxsnio‘rabturganjamiyatnormalariga, shujamiyatdaqabulqilinganvae’zozlanadiganqadriyatlargabog‘liqbo‘ladi. Kengma’nodagiyirikijtimoiyjamoalaretalonrolinio‘ynashioqibatidashakllanadigano‘z-o‘zigabaho - o‘z-o‘zinibaholashningyuksakdarajasihisoblanadi. Masalan, mustaqilliksharoitidamamlakatimizYoshlariongigamilliyqadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolatvamustaqillikmafkurasigasadoqathislariningtarbiyalanishi, tabiiy, harbirYoshavloddao‘zliginianglash, o‘zimansubbo‘lganhalqvamillatma’naviyatinikadrlashhislarinitarbiyalamoqda. Buesa, o‘shayuksako‘z-o‘zinianglashningpoydevorivamuhimshakllantiruvchimexanizmidir.

Demak, o‘z-o‘zinibaholash - o‘z-o‘zinitarbiyalashningmuhimmezonidir. O‘z-o‘zinitarbiyalashomillarivamexanizmlarigaesa, quyidagilarkiradi:

• 
  o‘z-o‘zibilanmuloqot (o‘zinikonkrettarbiyaob’ektisifatidaidroketishvao‘zibilanmuloqotnitashkiletishsifatida);
  
• 
  o‘z-o‘ziniishontirish ( o‘zimkoniyatlari, kuchivairodasigaishonishorqali, ijobiyxulqnormalarigabo‘ysundirish);
  
• 
  o‘z-o‘zigabuyruqberish (tig‘izvaekstremalholatlardao‘ziniqo‘lgaolishvamaqbulyo‘lgao‘zinichorlayolishsifati);
  
• 
  o‘z-o‘zigata’siryokiautosuggestiya (ijtimoiynormalardankelibchiqqanxoldao‘zidama’qulustanovkalarnishakllantirish);
  
• 
  ichkiintizom - o‘z-o‘ziniboshqarishningmuhimmezoni, hardoimharerdao‘ziningbarchaharakatlarinimuntazamravishdakorreksiyaqilishvaboshqarishuchunzarursifat.
  

Demak, shaxsningqandaysifatlargaegaekanligi, undagibaholarningob’ektivligigabog‘liqtarzdao‘z-o‘zibilanmuloqotgakirishib, jadvaldagigamuvofiqshaxso‘zininazoratqilaoladi. Shuninguchunhamhayotdashundaykishilaruchraydiki, kattamajlisdaishitanqidgauchrasaham, o‘zigaxolisbahoberib, keraklito‘g‘rixulosalarchiqaraoladi, shundayodamlarhamborki, arzimaganhatolikuchuno‘z «ich-etiniebtashlaydi». Buo‘shaichkidialogningharkimdaharxilekanligidandarakberuvchifaktlardir.