Umumiy psixologiya

10.3.SHaxsdunyoqarashinivae’tiqodinio‘zgartiruvchiomillar.

Dunyoqarash - shaxsningshaxsligini (individemas), uningma’naviyatini, ijtimoiylashuvidarajasiniko‘rsatuvchikuchlimotivlardandir. Shuninguchunhamuningshakllanishivao‘zgarishimasalasimuhimmasalalardanbo‘lib, hammavaqtvadavrlardahamo‘tadolzarbbo‘libkelgan. O‘zbekistono‘zmustaqilligigaerishgach, jamiyatdatubislohotlarboshlandi. Anashuislohotlarningasosiyyo‘nalishlaridanbiri - ma’naviy - ma’rifiyislohotlarbo‘lib, uningasosiymaqsadijamiyata’zolaridunyoqarashiniistiqlolruhidashakllantirishnimaqsadqilibqo‘ydi. DavlatimizningYoshlarborasidagisiyosatiningasosinihamulardayangichaxurfikrlilikbilanyangichadunyoqarashnishakllantirishdir. Buo‘rindapsixologiyao‘zgarishlarsharoitidae’tiqod, dunyoqarashvaideallaro‘zgarishigasababbo‘luvchiomillarxususidaquyidagilarajaratadi:

1. Ma’naviyatvama’rifat. Avvaloma’rifatxususida. Bu - odamningtabiat, jamiyatvainsonlarto‘g‘risidagiturlibilimlari, tushunchalari, ma’lumotlarimajmuibo‘lib, uningmazmunibevositashaxsdunyoqarashiningmazmun - mohiyatinibelgilaydi. Demak, Yoshlargaqaratilganvaularo‘qib, o‘rganishiuchunyo‘naltirilganbarchaturdagima’lumotlar (kitoblar, ommaviy - ahborotvositalariorqali, muloqotjarayonida), ularasosidashakllanadiganyangichatasavvurlaryangichadunyoqarashuchunzamindir. Mustaqillikyillaridaeski, o‘zinitarixoldidaoqlamaganmafkuradanvozkechildi, yangimustaqillikg‘oyasi, uningasosiytamoyillari , Yoshlarnima’rifatliqilishborasidagivazifalarDavlatimizrahbariI.A. Karimovasarlaridamuxtasar, aniqbayonetilgan. Ularasosidamamlakatimizdayangi «Ta’limto‘g‘risidagiQonun» va «Kadrlartayyorlashningmilliydasturi» qabulqilindi. UlarYoshlarningengilg‘orilm - fanyutuqlaridanboxabarqilish, buyukallomalarmerosinichuqurvaterano‘rganish, zamonaviytexnologiyalarasosidata’lim - tarbiyajarayoninitashkilqilish, Yoshlarnima’rifatliqilishningbarchashart - sharoitlariniyaratishninazardatutadi. Busay’i - xarakatlarma’naviyatborasidagiislohotlar, o‘zbekmadaniyati, san’ati, adabiyotinirivojlantirishishlari, tariximiznitiklashborasidaamalgaoshirilayotganolamshumulishlartabiiy, Yoshlarimizdayangichadunyoqarashningshakllanishigaasosbo‘ladi.

2.Oila. YUrtimizdaoilahamishadavlathimoyasidavaoliyqadriyatsifatidae’zozlanadi. Oilaijtimoiylashuvningasosiyvamuhimo‘chog‘ibo‘lganiuchunhamuningshumuhitdatarbiyalanayotganYoshlare’tiqodivadunyoqarashidagirolisezilarlidir. Respublikamizda «Oila»yilidebelonqilinishi, «Oila» ilmiy-amaliyMarkazio‘zfaoliyatiniboshlashijamiyatda, Yoshlartarbiyasiborasidaoilaningrolivamas’uliyatinioshirishgaqaratilganmuhimtadbirbo‘ldivaulardayurtga, Vatanga, yaqinlargasadoqat, muhabbathislarinitarbiyalashorqalidunyoqarashlarimazmunigahamijobiyta’sirko‘rsatdi.

3.Mafkura. harbirdavrningo‘zmafkurasibo‘ladivaushaxsijtimoiylashuvijarayonidauningongigata’sirko‘rsatuvchimuhimomillardanhisoblanadi. Kommunistikmafkuradanbatamomvozkechganjamiyatimizdayangimustaqillikmafkurasishakllanmoqda. Zero, mafkurajamiyata’zolariningtabiat, jamiyatvaijtimoiyjarayonlarxususidagig‘oyalari, bilimlarimajmuibo‘lib, harbirijtimoiyguruho‘ze’tiqodigamosmafkuranitanlaydi. Mustaqillikdanruhlangan , uningmoddiyvama’naviyne’matlaridanbahramandbo‘layotgano‘zbekistonliklaro‘tganqisqavaqtmobaynidauningqadriyatlari, harbirshaxsgayaratilayotgancheksizimkoniyatlari, ilmvabilimborasidagishart - sharoitlarnianglab, o‘zlariongliravishdaanashutuzumgasadoqatvaunisevish, ardoqlashvahimoyaqilishgatayyorlikfalsafasinishakllantirmoqdalar. YAngimafkuramustaqillikvamilliyqadriyatlarg‘oyasita’siridashakllanmoqdavabutabiiy, birinchinavbatdaYoshlardunyoqarashinio‘zgartiruvchimuhimshartdir.

4.Ijtimoiyustanovkalar. Sofpsixologikma’nodayangichatafakkurvadunyoqarashnishakllantiruvchivao‘zgartiruvchiijtimoiypsixologikmexanizm - buijtimoiyustanovkalardir. Bu - shaxsningatrofmuhitidasodirbo‘layotganijtimoiyxodisalarni, ob’ektlarni, ijtimoiyguruhlarnima’lumtarzdaidroketish, qabulqilishvaularbilanmunosabatlaro‘rnatishgaruhiyichkihozirliksifatidaodamdagidunyoqarashnihamo‘zgartirishgaaloqadorkategoriyadir.

RusolimiV.A. YAdovo‘ziningdispozitsionkonsepsiyasiniyaratib, undaustanovkalarnito‘rtbosqichvato‘rttizimlisifatidatasavvurqilgan.:

A) elementarustanovkalar (set) - oddiy, elementarehtiyojlarasosidako‘pinchaongsiztarzdahosilbo‘ladiganustanovkalar. Ularnio‘zgartirishuchunmoddiyshart - sharoitlarnivaodamdagiehtiyojlartiziminio‘zgartirishkifoya.

B) ijtimoiyustnovkalar (attitud) - ijtimoiyvaziyatlarta’siridaijtimoiyob’ektlarganisbatanshakllanadiganustanovkalar. Ularnio‘zgartirishuchunijtimoiyshart - sharoitlarvashaxsningularganisbatanbahovamunosabatlaritiziminio‘zgartirishkerak.

V) bazaviyijtimoiyustanovkalar - ularshaxsningumumiyyo‘nalishinibelgilaydivaularnio‘zgartirishe’tiqodlarvadunyoqarashlarnio‘zgartirishdemakdir.

G) Qadriyatlartizimi - ularavlodlararomuloqotjarayoniningmahsulisifatidajamiyatdaqadr - qimmattopgannarsalarganisbatanustanovka. Masalan, sahihhadislarshundayqadriyatlardir, bizularnitanqidsiz, muhokamalarsizqabulqilamiz, chunkiularhamilohiy, hamengbuyukinsonlartomondanyaratilganvaavloddanavlodgao‘zqadriniyo‘qotmaykelayotganqadriyatlardir.

Ijtimoiyustanovkalarnio‘zgartirishningengsoddavaqulayyo‘li - buaynivaziyatlarvaulardagita’sirlarniqaytarishdir. Buqaytarishqaydqilinganobrazsifatidainsonongidauzoqmuddatlixotiradasaqlanadivavaziyatpaydobo‘lganda, ob’ektivlashadi, ya’nio‘zkuchinivamavjudliginiko‘rsatadi. Shuninguchunhamagarcheteltajribasigamurojaatqiladiganbo‘lsak, uerdabirorg‘oyanionggasingdirishuchunbirodamyokibirorguruho‘zsiyosiy, mafkuraviyyokiboshqaqarashlarinibirxilso‘zlarvaiboralar, xarakatlarbilanqaytaraveradivashuyo‘lbilanko‘pchilikningma’qullashigaerishadi. Ayniqsa, saylovolditadbirlaridaanashuusulkengqo‘llaniladi. SHulardankelibchiqib, ijtimoiyustanovkalarnio‘zgartirishningusullarivapsixologikvositalariorqalihamdunyoqarashnio‘zgartirishgaerishishmumkin.

Respublikamizdayuzberayotganijtimoiy-iqtisodiyo‘zgarishlar, jamiyatningruhiyvama’naviytakomiliko‘pjihatdanoiladaota-onaningfarzandtarbiyasigaqanchalikmas’uliyatbilanyondashganigahambog‘liqbo‘ladi. “Kadrlartayyorlashmilliydasturi” hamdaO‘zbekistonrespublikasi “Ta’limto‘g‘risidagi” qonundadavlat, jamiyatvaoilaoldigao‘zburchivama’suliyatinianglabetadiganhartomonlamaetukshaxsnishakllantirishmasalasiqo‘yilgan.

O‘zbekistonRespublikasiKadrlartayyorlashmilliydasturi 1997 yil 29 avgustdaO‘zbekistonRespublikasiOliyMajlisqaroribilantasdiqlangan. Kadrlartayyorlashmilliydasturi “Ta’limto‘g‘risida”giO‘zbekistonRespublikasiKonuniqoidalarigamuvofiqholdatayyorlanganbo‘lib, milliytajribaningtahlilivata’limtizimidagijahonmiqyosidagiyutuqlarasosidatayyorlanganholdayuksakumumiyvakasbkormadaniyatiga, ijodiyhamdaijtimoiyfaollikka, ijtimoiy-siyosiyhayotdamustaqilravishdamuljalnito‘g‘riolabilishmahoratigaegabo‘lgan, istiqbolvazifalariniilgarisurishvahaletishgaqodirkadrlarniyangiavlodnishakllantirishgayo‘naltirilgandir. O‘zbekistonRespublikasidavlatmustaqilligigaerishib, iqtisodiyvaijtimoiyrivojlanishningo‘zigaxosyo‘linitanlashikadrlartayyorlashtuzilmasivamazmuniqaytatashkiletishnizarurqilibqo‘ydi. YAngio‘quvrejalari, dasturlarni, darsliklarnijoriyetishni, zamonaviydidaktikta’limotniishlabchiqishni, o‘quvyurtlarniattestatsiyadano‘tkazishnivaakreditatsiyalashni, yangitipdagita’limmuassasalarnitashkiletishnitaqozoetdi.

Kadrlartayyorlashtiziminitubdanislohqilishningmuhimomillariquyidagilardaniborat:

-Respublikaningdemokratikhuqukiydavlatvaadolatlifuqarolikjamiyatiqurishyo‘lidanizchililgarilabborayotganligi;

-mamlakatiqtisodiyotidatubo‘zgarishlarningamalgaoshirilishi, respublikaiqtisodiyotiasosanxomashyoyo‘nalishdagiraqobatbardoshpirovardmahsulotishlabchiqarishyo‘ligaizchilo‘tayotganligi, mamlakateksportsalohiyatinikengayayottganligi;

-davlatijtimoiysiyosatidashaxsmadaniyativata’limustivorligiqarortopganligi;

-milliyo‘zliknianglashningo‘sibborishi, vatanparvarlik, o‘zvataniuchuniftixortuyg‘usiningshakllanayotganligi, boymilliy-tarixiyan’analargavaxalqimizningintellektualmerosigahurmat;

-O‘zbekistonningjahonhamjamiyatigaintegratsiyasi, respublikaningjahondagimavqeivaobro‘siningmustahkamlanibborayotganliginie’tirofetishmuhim.

So‘ngiyillardao‘sibkelayotganYoshavlodnimilliyqadriyatlarasosidahartomonlamatarbiyalashmasalasigae’tiborkuchaymoqda. O‘zbekistonistiqlolinimustahkamlashdavarivojlantirishdama’naviysog‘lomavlodnivoyagaetkazishularningongi, xarakterinimilliyqadriyatlarimizasosidaaxloqli-odobliqilibtrabiyalashimizzarurdir. CHunki, ma’naviykamoltopganinsonlarginabarkamoljamiyatqurishlarimumkin. PrezidentimizI.A.Karimovo‘zasarlaridata’kidlaganidek: “BugunO‘zbekistonxalqiulug‘ajdodlariningan’analari, urf-odatlarinidavomettirib, taqdirinio‘zqo‘ligaolib, yangitarixiysharoitdakelajaginio‘rganmoqda”.

SHarqmadaniyativama’naviyatishuqadarnoyob, betakrorvajozibalibo‘lib, buningasosiysabablaridanbirio‘zbekoilasiningbetakrormuhiti, undagian’analar, rasm-rusmlarvaqadriyatlarningbarhayotligidadir. Zeroharqandayoilainsontaqdirivakamolotini, kelajaginibelgilabberuvchiomilekanligibilanxarakterlihisoblanadi. Ayniqsa, undagian’analar, milliyqadriyatlarma’naviyboy, axloqanetuk, intellektualrivojlanganyuqoribilimli, jismonanbaquvvat, hartomonlamakamoltopganshaxsni, ya’nisog‘lomavlodnitarbiyalash, voyagaetkazishdaularningo‘rnivaahamiyatikattadir.

Demak,oila-hayotningabadiyligini, avlodlarningdavomiyliginita’minlaydigan, muqaddasurf-odatlarimiznisaqlaydigan, shubilanbirgakelajaknaslqandayinsonbo‘libetishishigata’sirko‘rsatadigankattatarbiyao‘chog‘idir.

Oilafarovonligi-milliyfarovonlikningasosidir. Oiladaengavvalo: halollik, rostgo‘ylik , mehr-oqibat ,or-nomus, sharmu-hayo, mehnatsevarlikkabiinsoniyfazilatlarshakllanadi. SHarqdaqadim-qadimdanoilamuqaddasVatansanalgan. Agaroilasog‘lomvamustahkambo‘lsa , mahalladatinchlikvaosoyishtalikhukmsuradi.

Oilavabolatarbiyasimuammosihammavaqtdolzarbmasalabo‘libkelgan. Oilamuhitiqanchalikaxloq-odobningmadaniyatqoidalarivamilliyqadriyatlariasosidatashkiltopganbo‘lsa, bolashaxsiningto‘g‘rishakllanishiuchunshart-sharoityaratilsa, shaxsshunchalikbarkamol, komilinsonbo‘libetishadi.

O‘zbekoilasidagian’anaviyta’lim-tarbiyanamunalarinifarzandlarimizgaamaliytarzdao‘rgatib, oilaviymunosabatlarmadaniyatiniyuksaltirishgada’vatetibshuorqaliota-onavabolalaro‘rtasidagimunosabalarnioqilonatashkiletishgayordamlashishhammamizningvazifamizdir. Yoshavlodgama’naviy, axloqiytarbiyaberishningyo‘llarivavositalarixilma-xilbo‘lib, bularichidaYoshlarnixalqimizningmilliyan’analariruhidatarbiyalashalohidao‘rintutadi.

Haqiqatdanhamyaratilganbarchamoddiyvama’naviyboyliklarningijodchisibo‘lishibilanbirgaasrlardavomidayaratilganbuma’naviyboyliklaryanaxalqmanfaatigaxizmatqiladi. Milliyan’analarxalqimizninganashundayma’naviyboyliklaridanbiridir.

Ma’lumki, an’analarmuhimijtimoiyhodisabo‘lib, kishilarningodatlari, yurish-o‘tirishqoidalari, axloqnormalaribo‘lib, asrlardavomidayashabkelsada, avloddan-avlodgao‘tarekan, mazmuniyanadaboyiydivainsoniyatdonishmandliginingifodasisifatidaxalqpedagogikasigaaylanadi. Budonishmandlikodamlarningturmushi, his-tuyg‘ularigasingib, ularningshunchakiqarashlarivaideallariginaemas, shubilanbirga, ijtimoiyongformasihambo‘libqoladi. Ulardaodamlarningdilidagi, ko‘nglidagi, psixologiyasidagiengezguorzuistaklario‘zifodasinitopadi.

O‘zbekxalqi, mamlakatimizdagiboshqaqardoshxalqlarkabiYoshlargaaxloqtarbiyasiniberishdao‘ziningazaliyan’analarigaegabo‘lgan. Bizninghozirgikundagivazifamizesa, o‘tmishdaavlodlartomonidanyaratilganengyaxshian’analarnio‘rganishvahayotimiztalablarigamosholdarivojlantirishdir.

Qadimiy, tarixiymanbalar, xalqog‘zakiijodimateriallari, sharqklassiklariningta’lim-tarbiyagaoidasarlarinisinchiklabo‘rganishshuniko‘rsatadiki, o‘zbekxalqiqadimzamonlardanboshlabfarzandnitarbiyalashsohasidao‘zigaxosan’analargaegabo‘lgan. Ota-onalarningbolalarnisevishi, o‘znavbatidafarzandlarningota-onaniastoydilhurmatqilishioilatarbiyasiningko‘rkibo‘libhisoblangan.

SHarqmamlakatlaridaayniqsa, ota-onalarningshaxsiynamunasifarzandtarbiyasiningengmuhimusullaridanbirihisoblangan. SHungako‘ra, o‘g‘ilbolalaryurish-turishi, o‘zaromuomalasi, ergaishlashivakasbegallashdaotasigao‘xshashlikkaharakatqilgan. Otakasbiniegallashyaxshitarbiyaningnatijasihisoblangan. Qizlaresauynisaranjom-sarishtatutish, turlitaomlartayyorlash, to‘qishvatikish, mehmonkutishkabiishlardaonasigao‘xshashgaharakatqilganlar.

An’anagako‘ra, farzandlarningyurish-turishivao‘zaromunosabatqoidalari, Yoshlarningota-onavakattalaroldidagiburchi, mehnati,kasb-korivaularninginsonhayotidagirolihaqidagidastlabkitushunchavatasavvurlarnioiladaolganlar.

Agaro‘g‘ilbolalargaoilatashvishibilanyashash, uningshon-shuhratiuchunkurashishi ,Yoshlikdanbirorkasbningboshinitutish, harqandaymehnatgatayyorturishkabisifatlarsindirilsa,qizlargaesakattalarnihurmatqilish,ota-onalarningso‘zigaquloqsolishhardoimnazokatlivashirinso‘zbo‘lish, ota-yokiboshqakattakishilaruygakiribkelishganidao‘rnidanturibqarshiolishkabiodobvama’naviyhayotqoidalarioiladao‘rgatilaredi.

Hayottajribasiniko‘rsatishicha, jamiyatningravnaqi, gullab-yashnashi, farovonhayotningasosiymezoniaxloq-odobbo‘libhisoblangan. Shuninguchunota-bobolarimizoilaga, oiladabolatarbiyasiga, ularningma’naviykamoliga, axloqigakattae’tiborberibkelganlar.