Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

32.Inson xo’jalik faoliyatining daryo oqimiga ta`siri haqida ma’lumot bering.
Antropogеn omillar tasiri
Inson xo’jalik faoliyatining daryo oqimiga tasiri juda qadimga borib taqaladi, lеkin bu tasir avvallari kеng miqyosda kuzatilmagani uchun uncha sеzilarli bo’lmagan.
Asrimizning o’rtalaridan boshlab esa insonning tabiatga tasiri, to’g’rirog’i "zug’umi" kuchaya bordi. Jumladan, inson xo’jalik faoliyatining daryo oqimiga tasiri quyidagi ko’rinishlarda o’z aksini topdi:
- suv omborlari, suv elеktr stantsiyalari (GES lar), sеlxonalar qurish;
- daryo oqimini havzalararo qayta taqsimlash;
- sug’oriladigan yerlar maydonini kеngaytirish;
- daryo havzasidagi botqoqlik yerlarni quritish;
- daryolar suv to’playdigan yirik maydonlarda agrotеxnika tadbirlarini (o’rmon-mеlioratsiya ishlari) o’tkazish
- yirik shaharlar va aholi punktlarini suv bilantaminlash;
- yirik sanoat korxonalari (qog’oz ishlab chiqaruvchi, kimyo, mеtallurgiya, to’qimachilik) ni suv bilan taminlash hokazo.
Yuqorida sanab o’tilgan omillar daryo oqimining miqdoriga ham, sifatiga ham salbiy tasir ko’rsatadi. Bugungi kunda ana shu tasirni har tomonlama o’rganish, uni miqdoriy jihatdan baholash va bu tasir natijasida kеlib chiqadigan salbiy oqibatlarni oldini olish yoki kamaytirish gidrologiya fanining asosiy muammolaridan biri hisoblanadi.
33.Daryolar qanday manbalar hisobiga to’yinadi.
Дарёлар тўйинишининг асосий манбаи атмосфера ёғинларидир, ёмғир кўринишида тушган ёғинлар ер юзасида оқим ҳосил қилади ва дарёлар тўйинишининг бевосита манбаи бўлади.
Агар ёғин қор кўринишида ёғса, у ер сиртида йиғилиб, ҳаво ҳарорати кўтарилгач эрийди. Қорнинг эришидан ҳосил бўлган сувлар ҳам дарёлар тўйинишида қатнашади.Ер юзасининг баланд тоғли қисмига ёққан қорлар бир ёз мавсумида эриб улгурмайди, натижада у ердаги қор заҳирасини бойитиб, доимий қорликлар ва музликларни тўйинтиради. Ана шу баланд тоғлардаги асрий қорликлар ва музликлар суви дарёлар тўйинишининг яна бир манбаи ҳисобланади.
ёмғир сувлари ҳамда қор ва музликларнинг эришидан ҳосил бўлган сувларнинг бир қисми ер остига сизилиб, грунт ва ер ости сувларига қўшилади. Ер ости ва грунт сувлари ҳам дарё ўзанига секин асталик билан қўшилади, натижада дарёларда доимий сув бўлиши таъминланади.
Шундай қилиб, дарёлар тўйинишининг тўрт манбаи мавжуддир:
- ёмғир сувлари;
- мавсумий қор қопламининг эришидан ҳосил бўлган сувлар;
- музликларнинг эришидан ҳосил бўлган сувлар;
- ер ости сувлари.
Юқорида айтилган манбалардан ҳосил бўлиб, дарёларга қўшиладиган сув миқдори турли ҳудудларда турлича қийматларга эга бўлади. Бу миқдор дарё ҳавзасининг иқлим шароитига боғлиқ ҳолда йил фасллари бўйича ўзгариб туради.