Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

36.Daryodagi suv tartibining o’zgarishiga ta’rif bering.
Daryoda oqayottan suv miqdori, yani suv sarfi, suv yuzasi sathining holati, uning oqish tеzligi, harorat erigan moddalar oqimi miqdori va boshqalar malum omillar tasirida vaqt bo’yicha o’zgarib turadi. Daryoda mana shu qayd etilgan elеmеntlarning bir-biriga bog’liq holda o’zgarishi uning suv rеjimini ifodalaydi.
Suv sarfi (Q) dеb, daryoning ko’ndalang qirqimida vaqt birligi ichida oqib o’tadigan suv miqdoriga aytiladi U m3G’s yoki lG’s larda ifodalanadi.
Suv sathi (N) - malum bir o’zgarmas, gorizontal holatdagi doimiy "0" tеkislikka nisbatan o’lchanadigan suv yuzasi balandigidir. U sm larda ifodalanadi.
Suvning oqim tеzligi ( ) mG’s larda ifodalanib, uning qiymatini ko’ndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, I alohida vеrtikal (tiklik) lar yoki butun jonli kеsma bo’yicha aniqlash mumkin. Dеmak, jonli kеsmaning ayrim ; nuqtasida o’lchangan tеzlik vеrtikallar yoki butun jonli kеsma uchun aniqlangan o’rtacha tеzliklardan qiymati jihatidan farq qiladi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda daryo suvining harorat rеjimi, gidroximiyaviy rеjimini o’rganish ham muhim ahamiyatga ega.
37.Suvning tabiiy va kimyoviy хususiyatlarini yozing.
Tabiatda kimyoviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz, hidsiz va mazasiz bo‘iadi. Tabiatdagi suv tarkibida esa ma’lum miqdorda erigan moddalar bo‘ladi.Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmasidan (H20) iborat bolib, o‘ziga xos bir qancha xossalarga egadir. Bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan aniqlanib, u esa o‘z navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog'liqdir. Suv molekulasida og‘irlik bo‘yicha 11,11% vodorod va 88,89% kislorod bo‘lib, u 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iboratdir.Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og‘irligiga ega bo‘lmaydi. Oddiy suv molekulalarining atom og‘irligi 18 ga teng bo‘Isa, ba’zilariniki 19; 20; 21 va hatto 22 ga teng bo‘ladi. Bunga sabab shuki, atom og‘irligi 16 ga teng bo'lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li kislorod va atom og‘irligi 1 bo'lgan vodoroddan tashqari atom birligi 2 va 3 li vodorod atomlari ham bo‘ladi. Bir xil elementning og'ir atomlari izotoplax deyiladi.Murakkab tajribalar natijasida, laboratoriya sharoitida, tarkibida vodorod va kislorod izotoplari bo‘lgan suv yaratilgan, bunday suv og‘ir suv deyiladi. Bu suv oddiy suvdan farqli tabiiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Toza holdagi, tarkibi 2 gram bo'lgan og'ir suv +20°C
haroratda 1,1056 zichlikka(odatdagisi 0,9982), muzlash harorati- 3,8°C, qaynash harorati +101,42 °C bo‘ladi. Bunday og‘ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi.Bug‘simon ko‘rinishdagi suv asosan H20 ifodasiga ega bo‘lgan oddiy molekulalardan iborat bo‘ladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan 11,0 molekulagidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (H2O ) - digidrol deb, uch molekulalisi (H20 )3 esa trigidrol deyiladi.Suyuq holatdagi suv gidrol, digidrol va trigidrollaming aralashmasidan iborat bo‘ladi.Suvning zichligi deb, hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv +4°C haroratda eng katta zichlikka ega boladi. undan katta va kichik haroratlarda esa zichlik kamayadi.Tabiatda kimyoviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz, hidsiz va mazasiz bo‘iadi. Tabiatdagi suv tarkibida esa ma’lum miqdorda erigan moddalar bo‘ladi.Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmasidan (H ,0) iborat boiib, o‘ziga xos bir qancha xossalarga egadir. Bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan aniqlanib, u esa o‘z navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog'liqdir. Suv molekulasida og‘irlik bo‘yicha 11,11% vodorod va 88,89% kislorod bo‘lib, u 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iboratdir.Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og‘irligiga ega bo‘lmaydi. Oddiy suv molekulalarining atom og‘irligi 18 ga teng bo‘lsa, ba’zilarniki 19; 20; 21 va hatto 22 ga teng bo‘ladi. Bunga sabab shuki, atom og‘irligi 16 ga teng bo'lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li kislorod va atom og‘irligi 1 bo'lgan vodoroddan tashqari atom birligi 2 va 3 li vodorod atomlari ham bo‘ladi. Bir xil elementning og'ir atomlari izotoplar deyiladi.Murakkab tajribalar natijasida, laboratoriya sharoitida, tarkibida
vodorod va kislorod izotoplari bo‘lgan suv yaratilgan, bunday suv og‘ir suv deyiladi. Bu suv oddiy suvdan farqli tabiiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Toza holdagi, tarkibi / „2/ ‘ bo'lgan og'ir suv +20°C haroratda 1,1056 ziehlikka(odatdagisi 0,9982), muzlash harorati- 3,8°C, qaynash harorati +101,42°C bo‘ladi. Bunday og‘ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi.Bug‘simon ko‘rinishdagi suv asosan H20 ifodasiga ega bo‘lgan oddiy molekulalardan iborat bo‘ladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan 11,0 molekulagidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (H20 ) - digidrol deb, uch molekulalisi (H20 )3 esa trigidrol deyiladi.Suyuq holatdagi suv gidrol, digidrol va trigidrollaming aralashmasidan iborat bo‘ladi.Suvning zichligi deb, hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv +4°C haroratda eng katta zichlikka ega bo Mad i. undan katta va kichik haroratlarda esa zichlik kamayadi.Suv ko'pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U engil, harakatchan suyuqlik boTib, o“zi quyilgan jism shaklini erkin qabul qiladi. Suv qisilish ta’siriga katta qarshilik ko‘rsatib,yuqori bosimgachidab, o‘zhajm inideyarlikam o‘zgartiradi.Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bo‘lsa, yupqa qatlamlarda rangsiz tusda, qalin qatlamlarda esa havorangko‘k tusda bo‘ladi. Toza suv elektr tokini deyarli o‘tkazmaydi Normal atmosfera bosimida distillangan suvning muzlash
harorati 0 °C, qaynash harorati esa +100 °C deb qabul qilingan. Suvning muzlash va qaynash harorati uning sho‘rligiga va atmosfera bosimiga bogTiq. Suvning sho‘rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash harorati esa ortadi.Suvning solishtirma issiqlik sig‘imi deb, 1 gramm massali suvni 1 gradus isitish uchun talab qilinadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig‘imi 1,0 kal/gxgrad ga teng bo‘lib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir. Masalan, muzning solishtirma issiqlik sig‘imi o‘rtacha 0,505 kal/gxgrad, havoniki - 0,237 kal/gram va tuproqniki - 0,40 kal/gram ga teng. Suvning harorati o‘zgarishi bilan uning solishtirma issiqlik sig‘imi kam o'zgaradi.Suvning yaxshi erituvchilik xususiyati sababli uning tarkibida doimo erigan moddalar bo‘ladi. erigan moddalar konsentrastiyasi mg/1 larda ifodalanadi. Suvda erigan magniy va kalstiy birikmalarining bo‘lishi uning qattiqligini ta’minlaydi. Qattiqlik darajasi graduslarda o‘lchanadi: 1 1 suvda 10 mg kalstiy oksidi va 14 mg magniy oksidi bo‘lsa, u 1 gradus qattiqlikka teng boTadi. 8 gradusdan kam qattiqlikka ega boigan suv yumshoq, 8 gradusdan 16 gradusgacha o'rtacha qattiq va 16gradusdan katta bolsa, qattiq suv bo‘ladi. Qattiqligi 12 gradusdan kam bo‘lgan suvlar ichish uchun yaroqlidir.