Umum va tib psix p65

Intellekt
lotincha 
intellectus
— tushu­
nish, bilish va 
intellectum
— aql so‘zlari negizidan paydo 
bo‘lgan tushuncha bo‘lib, u aql-idrokning shunday bo‘lagiki, 
uni o‘lchab, o‘zgartirib, rivojlantirib bo‘lmaydi. Bu — intellekt 
va u bilan bog‘liq qobiliyatlar ijtimoiy xarakterga ega ekanligidan 
darak beradi. Qobiliyatlar va intellektga bevosita tashqi muhit, 
undagi insoniy munosabatlar, yashash davri ta’sir ko‘rsatadi.
Qobiliyat sifat va miqdor jihatdan tavsiflanib, uning sifat 
tavsifi shaxsning qaysi individual-psixologik xususiyatlari fao­
liyat muvaffaqiyatining maj'buriy sharti tariqasida xizmat qili- 
shini anglatadi. Uning miqdori tavsifi esa faoliyatga qo‘yiladigan 
talablarga shaxs tomonidan qay yo‘sinda bajarish imkoniyati 
mavjudligini bildirib, ya’ni mazkur inson boshqa odamlarga 
qaraganda malaka, bilimlardan nechog‘liq tez, yengil, puxta 
foydalana olishini namoyish qiladi.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, 
birinchidan,
maqsadga turlicha yo‘llar orqali erishishga imkon 
beruvchi «o‘zgaruvchan miqdor» to ‘plami tariqasida, 
ikkin-
chidan,
faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlovchi shaxsning in­
dividual psixologik xislatlari (fazilatlari) murakkab majmuasi 
ko‘rinishida gavdalanadi. U yoki bu faoliyatni amalga oshirishda 
o‘zaro o‘xshash yoki bir-biri bilan farqlanuvchi turlicha qobi­
liyatlar turkumi (majmuasi, birikmasi) ishtirok etishi mumkin 
ekan. Bunda shaxsdagi bir xislatning o‘rnini boshqasi bosishi, 
kompensatsiya qilishi (lotin. 
compensatio
— o‘rnini bosishi, 
muvofiqlashtirish ma’nosini bildiradi) vujudga kelib, mazkur 
jarayonda inson o‘zi ustida sabr-toqat, chidam bilan mehnat 
qilishi tufayli yuksak ko‘rsatkichlarga erisha olishi mumkin.
Umumiy qobiliyatlar (sifatlar)ni maxsus qobiliyatlarga (sifat- 
larga) zid tarzda tushuntirish mumkin emas. Chunki shaxsning 
umumiy qobiliyati maxsus qobiliyatni hosil qiluvchi omillar 
yaqqol psixologik hodisa yoki voqelikdir. Maxsus qobiliyatlar 
ko‘lam jihatdan torroq bo‘lishiga qaramay, chuqurroq mohiyat- 
ni o‘zida mujassamlashtiradi.
Rus olimi I.P. Pavlov o ‘z ta’limotida «badiiy», «fikrlov- 
chi», «o‘rta» tiplarga ajratilgan shaxslarning ana shu uch tipdan 
biriga taalluqli ekanligini tavsiflab beradi. Muallif ushbu tipo-
104

---

logiyani yaratishda oliy nerv faoliyatining birinchi va ikkinchi 
signal sistemasidan iboratligi to‘g‘risidagi ta’limotiga asoslanadi. 
Birinchi signallar va ikkinchi signallar sistemasi esa obrazlar 
haqida so‘zlar orqali signal berishdan iboratdir. Ikkinchi sig­
nallar sistemasi I.P. Pavlov tomonidan «signallarning signali» 
deb nomlangan edi. Ushbu tipologiyani osonroq qilib quyida- 
gicha tushuntirish mumkin:
• shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar sistemasining 
signallari nisbatan ustunlik qilsa, inson «badiiy» tipga taalluqli 
bo‘lib, ular uchun bevosita taassurot, jonli tasavvur, yorqin 
idrok, his-tuyg‘ular (emotsiyalar) natijasida vujudga keladigan 
obrazlarning yorqinligi xosdir;
• mabodo «signallarning signali» nisbatan ustuvor bo‘lsa, 
bu shaxs «fikrlovchi tipga» mansub bo‘lib, ular uchun mantiqiy 
tizilm alarning, nazariy m ulohazalarning, m etodologik 
muammolarning ustunligi muvofiqdir;
• agarda har ikki signal aralashib ketgan bo‘lsa (birortasining 
ustunligi sezilmasa), bu inson «o‘rta tipga» mansub odamdir.
Demak, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi tariqasida 
yuzaga keladigan har qaysi yaqqol qobiliyatlar tuzilishi o ‘z 
tarkibiga yetakchi va yordamchi, umumiy va maxsus nomdagi 
majmua sifatlarni (xislatlarni) qamrab olgan bo‘lib, murakkab 
tizimdan iborat ekan.
Talant qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligi- 
dan dalolat beradi. Talant (yunon.