|
Ikkinchi usul
ayrim
shaxs darajasidagi usul bo‘lib, u stresslarni bartaraf qilish
bo‘yicha maxsus dasturlardan foydalanib, ularni boshqara
bilishdir. Bunday dasturlar meditatsiya, trening, mashqlar,
parhez va ba’zan ibodat qilishni ham o‘z ichiga oladi.
71
Taxminiy hisoblarga qaraganda, hozir yer sharida 40 mln
dan ortiq odam turli darajada rivojlangan depressiyaga mubtalo
bo‘lgan. Xo‘sh, depressiya nima o‘zi? Depressiya — bu hozirgi
kunga va kelajakka ishonchsizlik bilan qarash, doimo past
kayfiyatda bo‘lish, horg‘inlik, hech narsa qilishga intilmaslik va
fikrlashning sustlashuvidir. Depressiya (tushkunlik) — bu siqi-
lish, m a’yuslik va g‘amgin kayfiyatdir. Albatta, fikrlashning
sustlashuvi og‘ir depressiv holatlar uchun xosdir. Ko‘rib turga-
ningizdek, depressiya inson uchun xos bo‘lgan barcha ijobiy fao-
liyatni yo‘qqa chiqaradi. Bunda bemorlar atrofdagilarga befarq
bo‘lib qoladilar, kamgap, ma’yus, ko‘pincha ko‘zyoshi qiladilar.
Ularning ongi ma’yus, g‘amgin kechinmalarga to‘lib ketadi.
Hozirgi, o‘tgan zamon va kelajak ularga qayg‘uli bo‘lib tuyuladi.
Ular olamga go‘yo qora ko‘zoynak taqqan holda qaraydilar.
Depressiv kayfiyat hayotdan qoniqmaslik va ruhiy xastala-
nishlar oqibati bo‘lishi mumkin. Sabablari aniq bo‘lsa-da,
lekin unchalik ifodalanmagan bunday holatga odatdagi reaksiya
deb qarash mumkin.
Ruhiy kasalliklarda, bemorlar juda og‘ir va uzoq vaqt davom
etadigan tushkunlikka tushib, ovqat yeyishdan bosh tortishadi,
o‘z joniga suiqasd qilishga urinadilar. Aynan depressiv holatlarda
o ‘z joniga qasd qilish ko‘p uchraydi, ayniqsa, o ‘smirlar
orasida. Ba’zan depressiyaga chalingan o ‘smirlar o ‘zlarining
joniga qasd qilishlari uchun arzimagan sababning ham o ‘zi
yetarlidir. Masalan, ota-onasi qimmatbaho palto olib bermaydi
yoki diskotekaga yubormaydi, sevgan kishisi bilan uchrashgani
qo‘ymaydi va h.k. Bular, ayniqsa, 15—17 yashar bolalarga
yomon ta’sir qiladi. Bir o ‘spirin ruhiy iztirob tufayli o ‘zi
yashaydigan uyning 6-qavatidan sakrab o ‘ladi. U o ‘lim oldi
xatida «Hammangizni mening ortimdan yulduzlarga ravona
bo‘lishga chorlayman» deb yozgan edi. Biroz vaqt o ‘tgach 15
yoshga hali to ‘lmagan qiz dugonasi bilan birga 9-qavatning
tomiga chiqib, yerga sakrashadi va jon berishadi. Ularning yon
daftarlarida shunday misralar bitilgan edi. «Igor! Menga sensiz
hayotning ne keragi bor? M en ham sening izingdan, sening
bag‘ringga, yulduzlarga ravona bo‘laman! Meni kechiringlar».
Nima uchun o‘z joniga suiqasd qilishadi? Buning psixologik
mexanizmlari nimalardan iborat?
Barcha o‘z joniga suiqasdlarni uch turga bo‘lish mumkin:
haqiqiy, yashirin va tantanavor. Haqiqiy suiqasd hech qachon
72
to‘satdan bo‘lmaydi. Unga doimo yomon kayfiyat, depressiya
hamroh bo‘ladi. Ular tez-tez hayotning mantig‘iga murojaat
qilib turishadi. O ‘smirlar suiqasdning bu turiga javobsiz
sevgidan, yorining bevafoligidan murojaat qilishsa, qariyalar
farzandlaridan keskin xafa bo‘lgan paytlarida o‘limning ushbu
turini tanlashadi. Odam o‘zining muammolariga boshqalarning
e’tiborini qaratmoqchi bo‘lsa, o ‘z joniga suiqasd qilishning
yashirin turini tanlaydi. Bunday odamlar, ba’zan o‘z joniga
qasd qilajagini eng yaqin odamlariga aytib ham yurishadi. Lekin
bunga e’tibor berilmaydi yoki kulib javob berishadi. Suiqasd
ning bu turi ko‘pincha iqtisodiy qiynalgan odamlar orasida
uchraydi. Tantanavor tarzda hayotdan ko‘z yumuvchilar o ‘s-
mirlar orasida ko‘p uchraydi. Bunga misol, yuqorida keltirga-
nimizdek, sevimli qo‘shiqchisi o‘lganidan keyin o ‘z joniga
suiqasd qilgan qizlardir. Keltirgan misollarimizning barchasi,
eng avvalo, hissiy qo‘zg‘aluvchanlik darajasiga tegishlidir. Bu
daraja individual ravishda xilma-xil bo‘ladi.
Ehtiros
ham uzoq davom etadigan va barqaror bo‘lgan
emotsional holatdir. Kayfiyatdan ehtirosning farqi shuki,
ehtiros muayyan harakatga, muayyan obyektiv muttasil inti-
lishda kuchli suratda ifodalangan holatdir. Bular ijobiy ehti-
roslarga misol bo‘lib, ular odamni ulkan ijodiy faoliyat yo‘liga
yetaklovchi kuchdir. Ehtiros, tor m a’nodagi so‘z bilan ayt-
ganda, shaxsning emotsional sohasini tashkil etib, ular kishi
xulq-atvorini tartibga solib turadi, bilishning jonli manbayi,
odamlar o ‘rtasidagi murakkab va ko‘p qirrali munosabatlar-
ning ifodasi bo‘lib hisoblanadi.
Ijtimoiy mavqeyi jihatidan yuksak va past ehtiroslar farq
qilinadi. Ilm-fanga, san’atga beriluvchanlik yuksak ehtirosga
misol bo‘lib xizmat qiladi. Past ehtiroslarga ichkilikka va
giyohvandlikka, qimor o‘yinlariga ruju qo‘yishni misol qilish
mumkin. Patologik ehtiroslar psixopatik shaxslarda osongina
paydo bo‘ladi. Biron narsaga berilish odam hislari orasida katta
o ‘rin tutadi. Ularni shunday deyishga sabab ular muayyan
bir obyekt, narsaga qaratilgan bo‘lib, unga bevosita aloqadordir.
Masalan, biz kimdandir xafa bo‘lamiz, kimgadir hasadgo‘ylik
qilamiz. Narsa va hodisalarga nisbatan bo‘lgan hislar turli xil
hissiy o‘zgarishlarga mansubdir va ular orasida nozik farqlar
73
bo‘ladi. Achinish, afsuslanish, hamdardlik hislari bunga misol
bo‘la oladi. Bu hislarning qay darajada rivojlangan bo‘lishi,
obyektning sifatlari va xossalariga, his etayotgan odam shaxsiya-
ti xususiyatlariga (fazilatlari) va ijtimoiy kelib chiqishiga,
dunyoqarashiga bog‘liq bo‘ladi.
Ruhlanish muayyan maqsadga, faoliyatga katta kuch va
istak bilan intilishdan iboratdir. Ruhlanish ba’zan qisqa mud-
dat, ba’zan esa uzoq muddat davom etadi. Ruhlanish ijobiy
emotsional holat bo‘lib, jamiyat uchun va ayrim shaxs uchun
alohida ahamiyatga ega bo‘lgan hollarida ham, faoliyat natijalari
g‘oyat maroqli bo‘lgan hollarda ham, odamlarda ruhlanish
paydo bo‘ladi.
Frustratsiya doimiy stress oqibatida maqsadning yo‘q bo‘lib
qolishi, rejaning izdan chiqish holatidir. Yuqorida qayd etilgan
his-tuyg‘ulardan tashqari quvonch, g‘azab, g‘am-g‘ussa, vahima
va shuningdek, organizmda kuchli vegetativ o‘zgarishlar bilan
kechadigan ochlik, chanqash, og‘riq va jinsiy hissiyotlar
mavjud. Ular ayni paytda organizmdagi biologik jarayonlar
bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
