Umum va tib psix p65

Jizzakilik va m a’yuslik
— biror xastalik boshlanganining 
ilk alomati bo‘lishi mumkin. Kayfiyatning turli xil buzilish-
69

---

laridan bo‘lmish eyforiya va disforiya ham keng tarqalgandir. 
Eyforiya — bu ko‘tarinki, quvonchli kayfiyat bo‘lib, patologik 
belgi hisoblanadi. Ularga atrofdagi barcha narsalar quvonchli, 
jozibali bo‘lib ko‘rinadi. Ular o‘zlarini dunyoda eng baxtiyor 
kishidek his qilishadi (bunga hech qanaqa asos bo‘lmasa-da). 
Disforiya esa ortiqcha jizzakilik, o‘z-o‘zidan va atrofdagilardan 
hafa bo‘lish, kerak bo‘lmagan narsaga asabiylashaverish bilan 
ifodalanadi. Bunga badqovoqlik, yoqtirmaslik va badjahllik ham 
qo‘shilishi mumkin.
Stress (kuchli hayajonlanish).
Psixologik ta’rifga ko‘ra affektiv 
holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining 
davomliligiga ko‘ra, kayfiyatga yaqin bo‘lgan his-tuyg‘ular 
boshdan kechirilishining alohida shakli stress holati (ingliz. 
stress
— tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish so‘zidan olingan)dan yoxud 
hissiy zo‘riqishdan iboratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, 
kishi xafa bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketish kabi 
vaziyatlarda ro‘y beradi. «Stress» so‘zi odatdagi turmushda va 
tibbiy atamashunoslikda ancha keng tarqalgan. Odam qattiq 
siqilsa: «Kecha men stressga uchradim» deb xitob qiladi. Bu so‘zni 
turmushda ishlatish shunga olib keldiki, XX asr oxiri madaniyatida 
«stress» so‘zi ishlatilganda odamlar faqat salbiy ruhiy zo‘riqishni 
tushunadigan bo‘lib qolishdi. Aslida «stress» so‘zini faqat salbiy 
ma’noda tushunish noto‘g‘ridir. «Stress» atamasini 1936-yili fanga 
kanadalik fiziolog olim G. Sele olib kirgan.
Stress nima? Stress — organizmning ta’sirotchisi bo‘lmish 
stressorga nisbatan nospetsifik umumiy javobidir. Organizmning 
stressorga javob reaksiyalarida spetsifik va nospetsifik omillar 
kuzatiladi. Odam stressiz yashay olmaydi, hayot bor joyda 
stress bor, uning bo‘lmasligi o ‘lim deganidir (G. Sele, 1956). 
Stress aslida «hayot» tushunchasi bilan bir xildir. Savol tug‘i- 
ladi: bordi-yu, odam hali tirik ekan, u stress holatida bo‘lsa, 
unda qanday qilib xastalikka duchor bo‘ladi? G. Sele bu muam- 
moni ochiq-oydin yoritib berdi. Stress odam uchun xavf tug‘dir- 
maydi, aksincha, distress xavflidir, bunda odam ancha vaqt 
kuchli darajada zo‘riqqan bo‘ladi. Stressni ijobiy va salbiy 
turlarga ajratishdan hech qanday m a’no yo‘q, chunki fizio- 
logik nuqtayi nazardan organizmning kuchli shodlikka va kuchli 
qayg‘uga javob reaksiyasi bir xil bo‘ladi. «Stress xastaliklari»
70

---

degan tushuncha noto‘g‘ridir. «Distress kasalliklari» deyilsa, 
to ‘g‘riroq hisoblanadi, degan edi G. Sele.
G. Sele stressni uch asosiy bosqichga bo‘lgan va quyidagicha 
ta ’riflagan: