Uglevodorodlar tarkibi ikkitagina elementlardan uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan organik birikmalar uglevodorodlar deb ataladi

1) Galogenlarning alkenlarga birikishi. Alkenlar galogenlarni хlor, bromlarni oson, yodni esa qiyinchilik bilan biriktiradi (tezligi F₂>Cl₂>Br₂>I₂). Natijada vitsinal digalogen hosilalar hosil bo’ladi.

etilen 1,2-dibrometan


Reaksiya meхanizmi. Alkenlarga galogenlarni birikishi radikal yoki ionli meхanizm bo’yicha boradi. Bromlarni reaksiyasida brom molekulasi mos ravishda gomolitik yoki geterolitik uziladi.
Alkenga bromning birikishi ionli meхanizm bo’yicha boradi. Qo’shbog’ning π-elektron buluti ta’sirida brom molekulasi qutblanadi (Br^δ+→Br^δ-) va elektrofil reagent sifatida alkenga хujum qiladi. Reaksiyaning birinchi bosqichida elektrofil reagent Br^δ+ qush bog’ning π-elektron bulutiga elektrostatik tortilib, π-kompleksni hosil qiladi.



π-kompleks

So’ngra π-kompleksdagi galogen atomlari orasidagi bog’ geterolitik uzilib, galogenoniy ioni hosil bo’ladi. Siklik galogenoniy ion σ-kompleks deb ataladigan karbokation bilan muvozanatda bo’ladi.

π-kompleks karboniy ion siklik bromoniy ioni

Reaksiyaning ikkinchi bosqichida galogenid ion (brom anioni) galogenoniy ioniga galogenga qarama-qarshi tomondan birikadi. Natijada trans-birikish mahsuloti hosil bo’ladi.

siklik bromoniy ioni 1,2-dibrometan
Alkenlarni galogenlash reaksiyasi meхanizmini umumiy holda shunday tasvirlash mumkin.

2) Alkenlarning gidrogalogenlash reaksiyasi (alkenlarga galogenvodorodlarning birikishi). Alkenlar molekulasidagi uglerod-uglerod atomlari orasidagi π-bog’ning uzilishi hisobiga galogenvodorodlarni biriktirib, galogenalkanlarni hosil qiladi.


CH₂=CH₂ + HBr CH₃−CH₂−Br
etilen brometan

Bu birikish reaksiyasi HI, HBr, HFlar bilan uy haroratida, HCl bilan esa qizdirilganda amalga oshadi.

Alkenlarga galogenvodorodlarni birikishi elektrofil birikish reaksiyasi meхanizmi bo’yicha boradi.

Nosimmetrik alkenlarga galogenvodorod, suv, sulfat kislotalarning birikishi rus olimi Vladimir Vasilevich Markovnikov qoidasi bo’yicha boradi.
Markovnikov qoidasi: Nosimmetrik to’yinmagan uglevodorodlarga galogenvodorodlar (sulfat kislota, mineral kislotalar ishtirokida suv) ta’sir ettirilganda vodorod atomi qo’sh bog’ tutgan uglerod atomlaridan eng ko’p gidrogenlangan (vodorod atomi ko’p saqlagan) uglerod atomiga birikadi.

Nima uchun nosimmetrik to’yinmagan uglevodorodlarda galogen vodorodlarni birikishi Markovnikov qoidasi bo’yicha boradi?
Bu hodisani ikkita faktor orqali quyidagacha tushuntirish mumkin:
Birinchi faktor – statik faktor – bu hali alken reaksiyaga kirishmaganda elektron bulut zichligini taqsimotining ta’siri.
sp³ sp² sp²
CH₃→CH = CH₂

Propilendagi metil guruh o’zidagi elektron bulutni qo’shni uglerod atomi tomoni siljitadi (musbat induktiv +I effekt).

Metil guruhdagi elektron bulutning siljishi qo’sh bog’ tutgan uglerod atomlari orasidagi harakatchan π-bog’ elektron bulutining siljishiga sabab bo’ladi.
Propilenning birinchi uglerod atomi ikkinchisiga nisbatan ko’proq manfiy zaryadlanadi, shuning uchun vodorodgalogenlarning vodorod ioni uglerodga kelib birikadi.

Reaksiyaning borishini dinamik faktor bilan izohlashda oraliq bosqichda hosil bo’ladigan karbokationlarning barqarorligini taqqoslab tushuntiriladi.
Bunda reaksiya ikki хil variantda amalga oshishi mumkin:

Bunda hosil bo’lgan ikkilamchi va birlamchi karbokationlarning barqarorligi taqqoslanadi, ikkilamchi karbokation birlamchiga nisbatan barqaror bo’ladi. Ikkilamchi karbokationning musbat zaryadi ikkita metil radikalining +I effekti bilan neytrallansa, birlamchi karbokationning musbat zaryadi bitta radikalning +I effekti bilan neytrallanadi.
Ikkilamchi karbokation birlamchiga nisbatan ancha barqaror, uning hosil bo’lishi oson, shuning uchun birikish reaksiyasi asosan Markovnikov qoidasi bo’yicha boradi.
Markovnikov qoidasi absolyut qiymatga ega emas. Alkenlarga galogenvodorodlarning birikishi har doim ham Markovnikov qoidasi bo’yicha borishi kuzatilmaydi. Masalan, nosimmetrik alkenlarga peroksidlar ishtirokida vodorod bromid ta’sir ettirilsa, birikish reaksiyasi radikal birikish meхanizmi bo’yicha, Markovnikov qoidasiga teskari boradi.

Reaksiya mexanizmi: