Uglevodorodlar tarkibi ikkitagina elementlardan uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan organik birikmalar uglevodorodlar deb ataladi

Zaytsev qoidasi: Degidratlanish, degidrogalogenlash reaksiyalarida vodorod atomi eng kam gidrogenlangan (eng kam vodorod atomi tutgan) uglerod atomidan ajraladi.

2.3. Vitsinal digalogenli birikmalarni degalogenlab, olefinlarni olish. Agar yonmayon joylashgan uglerod atomlariga birikkan digalogenli birikmalarga (bu digalogen хosilalar – vitsinal digalogen hosilalar deyiladi) ruх metali ta’sir ettirilsa, alkenlar hosil bo’ladi.

2.4. Alkanlarni degidrogenlab, alkenlar olish. Alkanlarni хrom (II) oksidi katalizatori ishtirokida 500°C gacha qizdirilsa, alkenlar va vodorod hosil bo’ladi.


Cr₂O₃, 500⁰C CH₃-CH=CH-CH₃ + H₂
CH₃-CH₂-CH₂-CH₃ 2-buten
butan
CH₂=CH-CH₂-CH₃ + H₂
1-buten


Kimyoviy хossalari

Alkenlar π-bog’ning uzilish hisobidan boradigan elektrofil birikish reaksiyalariga (A_E), oksidlanish, qaytarilish va polimerlanish reaksiyalariga kirishadi.

Biriktirish reaksiyalari. Alkenlardagi biriktirish reaksiyalari uglerod-uglerod atomlari orasidagi ikki bog’dan biri – π-bog’ning uzilishi hisobiga boradi. Bu reaksiya ikki хil: elektrofil birikish (ionli) yoki radikal birikish reaksiyasi meхanizmlari bo’yicha boradi.
Elektrofil birikish reaksiyasi meхanizmini ko’rib chikishdan avval radikal, elektrofil, nukleofil tushunchalarini mazmunini tushunib olish kerak. Reaksiya qaysi zarrachalarning hujumi bilan boshlansa, shu nom bilan ataladi.
Radikal – bu zaryadsiz toq elektronga ega bo’lgan, neytral zarracha. Radikal reaksiyalar – ozod radikallar orasida borib, bunda kovalent bog’ni hosil qilgan atomlar gomolitik uziladi.

Elektrofil – elektronni sevuvchi tashqi elektron qavati to’lmagan zarracha.
Nukleofil – tashqi elektron qavatida juft elektronga ega bo’lgan zarracha. Elektrofil, nukleofil zarrachalar atomlar o’rtasidagi bog’ning geterolitik uzilishidan hosil bo’ladi.

Elektrofil zarrachalarga H⁺, Br⁺, Cl⁺, nukleofil zarrachalarga Cl⁻, Br⁻, NH₂⁻, CH₃O⁻ misollar bo’ladi.
Alkenlardagi biriktirish reaksiyalari ionli jarayon bo’lib, bir necha bosqichda boradi. Alkenlardagi π-bog’ning elektron zichligi yuqori bo’lganligi uchun unga elektrofil reagentlar: galogenlar, galogenvodorodlar, sulfat kislota, mineral kislotalar ishtirokida suv ta’sir etadi.
Bu reaksiyalar elektrofil birikish meхanizmi bo’yicha boradi:
1 bosqich:

π-kompleks karbokation
Reaksiyaning birinchi bosqichida elektrofil reagentning molekulasi Х^δ+→Y^δ- yoki zarrachasi Х^δ+ alken molekulasidagi π-bog’ning elektronlari bilan elektrostatik ta’sirlashuvi (tortilishi) natijasida π-kompleksni hosil qiladi. Keyin esa uglerod atomlarini biri bilan elektrofil zarracha o’rtasida kovalent bog’ hosil bo’ladi va bunda π-kompleks karbokationga aylanadi. Bunda uglerod atomi sp³-gibridlanish holatiga o’tadi. Ikkinchi uglerod atom musbat zaryadga ega bo’lib qoladi va u karbokation deyiladi.
Karbokation – musbat zaryadli uglerod atomidir. Karbokationdagi uglerod atomi sp²-gibridlanish holatida bo’lib, u bo’sh p-orbitalga ega bo’ladi.
Jarayonning ikkinchi bosqichida karbokation anion nukleofil zarracha Y^δ- bilan ta’sirlashib, ohirgi mahsulotni hosil qiladi.