Reja: Shamdorilarning qo’llanilishi va ularning zamonaviy tabobatdagi ahamiyati

Yumshoq dori turlari. Shamchalar, ishlatildigan asoslar, umumiy texnologiyasi.
Reja:
1. Shamdorilarning qo’llanilishi va ularning zamonaviy tabobatdagi ahamiyati.
2.Shamchalar ta’rifi –tasnifi
3.Shamchalarni afzalliklari va kamchiliklari
4.Asoslar va ularga qo’yilgan talablar
Shamchalar deb, xona haroratida qattiq, lekin inson tanasi haroratida eriydigan, tana bo’shliqlariga kiritiladigan dozalangan dori shakliga aytiladi. Tana bo’shliqlarining ko’rinishi va xususiyatlariga qarab suppozitoriylar turlicha geometrik shakl va o’lchamlarda bo’ladi.
Shamchalar quyidagi turlarga bo’linadi: rektal (suppositoria rectalia), vaginal (suppositoria vaginalia) shamcha va tayoqchalar (bacilli). Rektal suppozitoriylar to’g’ri ichakka kiritish uchun, vaginali ayollar qiniga va tayoqchalar siydik chiqarish yo’llariga hamda boshqa kanallarga (bachadon kanali, ingichka kanallarga kiritish uchun hamda eshitish yo’llariga) kiritish uchun mo’ljallangan. SHamchalar insoniyatga qadimdan ma’lum. Rektal shamchalar haqida birinchi marta eramizdan avvalgi 2600 yilda eslatib o’tilgan.
Rektal shamchalar bilan bir qatorda kadimgi manbalarda, masalan: Ebers papirusida vaginal shamchalar to’g’risida ham ma’lumot berilgan. Bizga etib kelgan qo’lyozmalarning guvoxlik berishicha, Messopotamiya va Misrliklar turli xil jonivorlardan, o’simliklar kukunlaridan, asaldan va boshqa narsalardan tayyorlangan shamdorilarni qo’llashgan.
So’nggi un yil ichida shamchalar safi barcha Evropa mamlakatlari va AqSH da keskin ortdi. Ularning dori-darmon shaklidagi obrusi o’sib bormoqda. Ayniqsa, uning sanoatda ishlab chiqarilishining o’zlashtirilishi va bu dori turlarining butun organizmga ta’sir qiladigan xillarining yaratilishi, ularning keng ko’lamda ishlatilishiga sabab bo’ldi. SHamchalarning korxonalarda ishlab chiqarilishi standart qoliplarda Gorkiy va Xabarovsk shaxarlaridagi ixtisoslashtirilgan yirik farmatsevtika zavodlarida amalga oshiriladi.
Rektal shamdorilar urtasi yug’on — sigara yoki konus shaklida, uchi utkirlangan silindr shaklida bo’lib, ularning og’irligi 1,1-4 g.gacha bo’lishi mumkin. Agar retseptda ularning og’irligi ko’rsatilmagan bo’lsa,demak ular DF X ko’rsatmalariga binoan 3 grammli qilib tayyorlanadi. Bolalar uchun mo’ljallangan shamlarning og’irligi dorixatda ko’rsatilgan bo’lmog’i lozim. SHamlar o’zunligi 2,5-4 sm atrofida bo’lib, ularning eng yug’on qismi 1,5 sm dan ortiq bo’lmasligi zarur. SHamlarning eng maqbul ko’rinishlari sigara yoki torpeda shaklida bo’lishidir.
Suppozitoriy to’g’ri ichakka kiritilganda orqa chiqaruv yo’li sfinkterlari qarshiligini engishi kerak. Suppozitoriy tanasi konussimon bo’lganda kundalangiga oshib borgan sayin mushaklar tomonidan qarshilik kuchayadi va suppozitoriy batamom kirganida maksimumiga, ya’ni eng yuqori darajasiga etadi. Bunda, ayniqsa muvaffakiyatsiz chiqqan massalarda shamcha deformatsiyaga uchrab bu — dorini kiritishga xalaqit beradi. Snaryadsimon shaklida suppozitoriyning katta bo’lgan konussimon uchi kiritilishi hamono mushaklar tomonidan bo’ladigan qarshilik kiritiladigan tananing boshidan oxirigacha doimiy bo’lib qoladi. Tarpedosimon yoki sigarasimon shaklida suppozitoriy yarmigacha kirishi bilan kundalangiga kichraya boshlaydi va suppozitoriy inersiya kuchi tufayli to’g’ri ichakka osongina kiradi.
Vaginal shamdorilar va sferik sharchalar (globuli) oval (ovuli) yoki tilsimon (pessaria) shaklga ega. Agar vaginal shamdorilarning og’irligi dorixatda ko’rsatilmasa, u holda farmakopeya ko’rsatmasiga muvofik 4,0 g hisobida tayyorlanadi. Umuman ularning og’irligi 1,5 dan 6 gacha o’zgarib turadi. Vaginal shamdori shakllaridan ko’prok maqsadga muvofigi pesariylar, chunki ular katta sirtga ega va ko’proq gigiena qoidalariga muvofik keladi.
Tayoqchalar utkir uchli silindr shaklida bo’lib, o’zunligi 10 sm gacha, eni 2-5 mm gacha bo’ladi. SHunday qilib, ularning og’irligi dorixatda ko’rsatilganidek o’zunligi va diametriga bog’liq bo’ladi. Tayoqchalar uchi utkirlangan silindr shaklida tayyorlanib, ularning og’irligi esa 0,5 dan 1 g gacha bo’ladi
XI Davlat farmakopiyasida suppozitoriylar uchun berilgan umumiy maqola talablariga binoan, shamdori massasi bir xil tusda, shakli aniq bo’lib qo’llanishda mos keladigan qattiqlikka ega bo’lishi kerak. Massani bir xilligi kundalang kesilganda oddiy kuz bilan kuzatish asosida tekshiriladi.
Shamdorilarning qo’llanilishi va ularning zamonaviy tabobatdagi ahamiyati.
Rektal shamdorilar to’g’ri ichakning shilimshiq qavatiga mahalliy ta’sir kilishi yoki organizmga umumiy ta’sir ko’rsatganligi uchun, qisman qopqoq vena sistemasi atrofida kuyulish bo’lgan, ichishga buyurilgan, moddalar surilishida kiyinchilik tugilganda (masalan, yurak faoliyati), kasal dorivor moddalarni ichganida qayt qilgan hollarda shamdorilarni qo’llash afzal hisoblanadi.
Shamdorilar mahalliy ta’siri buyicha quyidagilarga bo’linadi: dezinfeksiyalovchi (mikrobiologik ta’sirni bartaraf qiluvchi), burishtiruvchi, kuydiruvchi, og’riq qoldiruvchi, qichishishga qarshi.
Birok ba’zi bir dorivor moddalarni bilvosita (organizmga umumiy ta’siri) ta’sir etishi uchun qin ichiga kiritish usuli afzal. Ayollar jinsiy gormonlari preparatlarining qo’llanilishi bunga yaqqol misoldir, estrogen gormonlarning qin ichiga kiritilishi teri ostiga yuboriladigan dorilarga nisbatan kamroq dozada ta’sir qiladi. Klinik va tajribaviy tadqiqotlarning ko’rsatishicha, parenteral yuborilgan estrogenlar jigar ta’sirida kuchsizlanadi.
Tayoqchalar dezinfeksiyalovchi, og’riqni qoldiruvchi, burishtiruvchi va suruvchi ta’sir qiladi.