Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

19. Ullı Jipek jolı
Kelbetlik. Kelbetliktiń mánisi boyınsha túrleri
19.1. Astı sızılǵan sózlerge dıqqat bólip, tiyisli sorawların qoyıń.
Ullı Jipek jolı
«Jipek jolı» Qıtaydıń áyyemgi orayı bolıp Siyannan baslanıp, Lanchjay arqalı Dinxuanǵa shekem keledi. Pamir tawınıń dalaları arqalı Baktriyanıń bas qalası Zariaspǵa (Balq) kelgen. Balq úsh tarmaqqa ajıralıp, onıń batıs tarmaǵı Marvqa, qubla tarmaǵı Hindistanǵa, arqa tarmaǵı Termiz arqalı Dárbent, Nautak, Samarqandqa qarap ketken.
Á yyemgi Jipek jolı úlken kárwan, sawda jolı bolıp, Qıtay, Hindistan, Orta Shıǵıs, Jaqın Shıǵıstı hám Jer orta teńizi mámleketleri menen baylanıstırıp turadı. Tariyxıy jazba dereklerge qaraǵanda Jipek jolı Mesopotamiyanıń Baǵdad qalalarına shekem barǵan. Onnan Dajla (tigr) dáryasınıń oń tárepin boylap, Anjioxiya (Antakiya) arqalı Damashqqa onnan Tir hám Quddus qalaları arqalı Mısırǵa ótip ketken. Marvdan shıqqan jol arqalı Urgenishke shekem kelip jetken.
Qıtay imperatorları Jipek jolı arqalı batısta jaylasqan mámleketler menen sawda hám diplomatiyalıq qatnaslar jasaǵan. Olar óz elshilerin úlken sawǵa – sálemler menen Orta Aziya, Iran, Mesopotamiya hám Kishi Aziya mámleketlerine jibergen.
«Jipek jolı» arqalı Qıtaydan ásirese, jipek, qaǵaz eksport etilgen bolsa, bul mámleketlerden Qıtayǵa shiyshe, júnnen islengen hár qıylı gezlemeler, palas, metall, bezeniw buyımları qımbat baha taslar, arǵımaq atlar keltirilgen. («Ózbekstan tariyxı» kitabınan)
Kelbetlik
Zattıń sının, sıpatın, qásiyetin, kólemin, túr – túsin bildiretugın sózler kelbetlik dep ataladı. Olar qanday? qaysı? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: sulıw qız, qara boyaw, qızıl qálem – zattıń túr – túsin; góne kiyim, qattı aǵash, jaqsı adam – zattıń sapasın; úlken júk, awır is, jeńil zat – zattıń mólsherin bildiredi.
Kelbetlik sózler kópshilik jaǵdaylarda ózi anıqlaytuǵın sózdiń aldında keledi. Mısalı: sulıw jay, qızıl kóylek, qattı temir, úlken jol.
Kelbetlikler qurılısı jaǵınan tiykar hám dórendi kelbetlikler bolıp ekige bólinedi. Túbir kelbetliklerdiń keynine hesh qanday qosımtalar qosılmasa, tiykar kelbetlik boladı. Mısalı: qızıl, kók, sulıw, keń, jaqsı, úlken, dushshı, sarı hám t.b.
Dórendi kelbetlikler atlıq, feyil, ráwish sózlerdiń keynine -lı, -li, -las, -les, -sız, -siz, ǵı, -gi, -qı, -ki, -ǵısh, -gish, -kesh, -qır, -kir, -day, -dey qosımtalarınıń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Mısalı: Baǵ (atlıq), baǵlı (kelbetlik), til (atlıq), tilsiz (kelbetlik), az (ráwish), azday (kelbetlik), tap (feyil), tapqır(kelbetlik) hám t.b.
Kelbetlik dara hám qospa kelbetlikler bolıp ekige bólinedi. Jeke bir sózden ibarat kelbetliklerdi dara kelbetlik deymiz. Mısalı: qızıl, kók, sarı, aq, jasıl, jaqsı, biyik, úlken, sulıw.
Qospa kelbetlikler eki yamasa bir neshe sózlerden quraladı, bir máni ańlatadı. Mısalı: qara qońır, shım qızıl, uzın boylı, sulıw shıraylı, at jaqlı, aq quba, biyday reńli.
Kelbetlikler zattıń belgisin ańlatadı, gápte qanday? qaysı? degen sorawlarǵa juwap berip, anıqlawısh boladı. Anıqlawısh ózi ańlatatuǵın aǵzanıń aldında keledi. Mısalı: Apam qızıl (qanday?) kóylek satıp aldı. Qalada biyik (qanday?) jaylar kóp. Men keshegi (qaysı?) tapsırmanı orınladım. Qızıl, biyik, keshegi – anıqlawısh.

19.2. Sorawlarǵa awızsha juwap beriń.
1) «Ullı jipek jolı»n rawajlandırıwdaǵı xalıqaralıq birge islesiwde Ózbekstannıń qatnası.
2) Burın «Jipek jolı» qanday áhmiyetke iye bolǵan.
3) Ne ushın «Jipek jolı» dep atalǵan?