Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

1. Qaraqalpaq tili – mámleketlik til
Qaraqalpaq tilindegi sesler
1.1. Tapsırma. Sorawlarǵa awızsha juwap beriń.
1) Ózbek tilindegi latın álipbesi menen qaraqalpaq tiliniń jańa latın álipbesin salıstırıp shıǵıń, qanday ayırmashılıǵı bar?
2) Qaraqalpaq tiliniń jańa álipbesi qashan qabıl etildi?
3) Álipbe degenimiz ne?
4) Dawıslı hám dawıssız seslerdi qalay ajıratıwǵa boladı?
Qaraqalpaq jazıwı tariyxınan
Biziń dáwirimizge kelip jetken maǵlıwmatlar boyınsha dáslepki qaraqalpaq jazıwı arab álipbesi arqalı ámelge asqan. Arab álipbesine ayırım ózgerisler kirgizilip, 1924 – jıldan baslap reformalastırılǵan arab álipbesi qollanıla baslaǵan hám bul álipbede mektep sabaqlıqları (tiykarınan, baslawısh klasslarǵa arnalǵan qollanbalar), gazeta («Erkin qaraqalpaq») shıǵa baslaǵan. Biraq kóp uzamay latın jazıwına 1928 – jıldıń 10 – iyulinde jańa qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Al 1928 – 1930 – jılları jańa álipbege tolıq ótilip, sabaqlıqlar hám oqıw qollanbalar shıǵarıla basladı.

Aa	Ee	Ll	Rr	Xx	Hh	Jj
Bв	Çç	Mm	Ss	Şş	Qq	Ьь
Vv	Zz	Nn	Tt	Ŋŋ	Ƣƣ
Gg	Ii	Oo	Uu	Әә	Yy
Dd	Kk	Pp	Ff	Өө	Ŭŭ

1940 – jıldıń 18 – iyuninde jańa orıs álipbesi tiykarında jazıwǵa ótildi. Jańa álipbe 35 háripten ibarat boldı:

Аа	Ее	Кк	Пп	Фф	Щщ	Юю
Бб	Жж	Лл	Рр	Хх	Ъъ	Яя
Вв	Зз	Мм	Сс	Цц	Ыы	Ғғ
Гг	Ии	Нн	Тт	Чч	Ьь	Ққ
Дд	Йй	Оо	Уу	Шш	Ээ	Ҳҳ

1940 – jılı qabıl etilgen orıs grafikası tiykarındaǵı qaraqalpaq álipbesi 1957 – jılǵa shekem ózgerissiz qollanıldı. Bul kirill jazıwı tiykarındaǵı álipbede kóp kemshilikler boldı. Qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı sesler ayrıqsha tańba menen belgilenbegen edi. Usı kemshiliklerdi saplastırıw maqsetinde 1957 –jılı álipbege ayırım ózgerisler kirgizildi hám endi álipbe quramı 41 háripke jetti. Solay etip, qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheliklerin bildiretuǵın q, ǵ, h, á, ó, ú, w, ń háripleri kirgizildi.

Álipbeniń bul jańa variantı 1960 – jıldan baslap iske tústi hám házirgi kúnge shekem qollanılmaqta.
1993 – jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa ózbek álipbesiniń qabıl etiliwi, basqa da ayırım túrkiy respublikalardıń jańa álipbege ótiwi, solay etip dúnya júzlik standartlarǵa jaqınlasıwǵa umtılıw háreketleri Qaraqalpaqstanda da latın jazıwı tiykarındaǵı jańa álipbege ótiwge sebepshi boldı hám 1994 – jılı 26 – fevralda 31 háripten ibarat latınlastırılǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan respublikası Joqarǵı Keńesi tárepinen tastıyıqlandı. Kóp uzamay bul álipbe joybarına ózgerisler kirgizilip, 32 háripten ibarat qaraqalpaq álipbesi búgingi kúnde háreket etpekte.¹ Bunnan soń latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi jáne de jetilistirilip, 2016 – jıldan beri usı álipbe hárekette.

Qaraqalpaq tiliniń házirgi álipbesi

1. A a	7. G g	13. J j	19. Ń ń	25. T t	31. Z z
2. Á á	8. Ǵ ǵ	14. K k	20. O o	26. U u	32. Sh sh
3. B b	9. H h	15. Q q	21. Ó ó	27. Ú ú	33. C c
4. D d	10. X x	16. L l	22. P p	28. V v	34. Ch ch
5. E e	11. Í ı	17. M m	23. R r	29. W w
6. F f	12. I i	18. N n	24. S s	30. Y y

1.2. Tekstti oqıń. Sóylep beriń.
Til – millettiń aynası
Xalqımızda «Tilge itibar – elge itibar» dep biykarǵa aytılmaydı. Sebebi, til – xalıqtıń ullı ruxıy múlki, onda millettiń ózgesheligi, ásirlik tariyxı, mádeniyatı menen úrp – ádetleri qáliplesedi hám saqlanadı. Adam bilim – tárbiyasız, óner – bilimsiz, is – háreketsiz ómir súriwi múmkin emes. Hár bir jámiyet aǵzası óz milletiniń perzenti bolǵanlıqtan qatnas quralı bolǵan til arqalı ǵana tálim – tárbiya, óner – bilim úyrenedi, eliniń ruxıy baylıǵı, mádeniyatınıń bir forması bolǵan tildi qádirleydi, qásterleydi. Xalıqtıń milliy ózgeshelikleri, mádeniyatı, úrp – ádeti, ádebiy estelikleri, oy – pikiri til arqalı ǵana áwladtan – áwladqa ótip otıradı.
Til – milletti táriypleytuǵın ruxıy tiykar, onıń áhmiyetli belgisi, úzliksiz ajıralmas bir bólegi.
Óz ana tilin bilmey turıp, basqa tillerdi úyreniw múmkin emes. Ana tilińde jaqsı sóyley almay turıp, basqa tilde jaqsı sóylew qıyın. Til – kewildiń gilti. Sol sebepli kewildegi tilge shıǵadı. Hár kim óz aqıl – parasatı menen sózlerdi tańlap alıp qollana beredi, ol kemimeydi, kerisinshe bayıp bara beredi.
Xalıq danalıǵındaǵı «Til – qılıshtan keskir», «Sózińdi sóyle abaylap», «Sózden tuwar ashshılıq», «Jaqsınıń sózi mazalı, jamannıń sózi ızalı», «Jaqsı sóz shekerdey, jaman sóz záhárdey» degen sózler biykarǵa aytılmaǵan. («Ustaz jolı» gazetasınan)
1.3. Tapsırma hám sorawlar.
1) «Til – millettiń aynası» tekstin oqıń.
2) Tekstten qaraqalpaq tiliniń álipbesindegi astı sızılǵan seslerdi tawıp, ne ushın astı sızılǵanın túsindiriń.
3) Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi qashan berildi?
4) «Til – millettiń aynası» degendi qalay túsinesiz?