Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

Tilning leksik tarkibi. 
Tilning leksik tarkibidagi barcha so‘zlar bir xil 
tarzda ishlatilavermaydi. Ba’zi so‘zlar juda ko‘p ishlatilsa, ba’zi so‘zlar 
ahyon-ahyondagina ishlatiladi. Shu sababdan ham so‘zlarni yana ishlatilish 
tarkibi jihatdan quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganamiz: 
1.Umumxalq ishlatadigan so‘zlar. Bunday so‘zlarni faol so‘zlar ham 
deymiz. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar hamma, har kuni ishlatadigan so‘zlar 
hammaga tushunarli bo‘lgan so‘zlar umumxalq ishlatadigan so‘zlardir. 
Masalan: ona, ota, bir, suv, havo kabi.
2.Shevalarga oid so‘zlar. Bunday so‘zlar ma’lum hududdagina 
ishlatilib, asosan shu erda yashovchi kishilarga tushunarli bo‘ladi. Masalan: 
adabiy tildagi tuxum so‘zi, shevada mayak. Adabiy tildagi sigir, Xorazmda 
inak. 
Kasb – hunarga oid so‘zlar. Bunday so‘zlar terminlar ham deyiladi. 
Sinus, 
minus, 
tenglama 
matematikada. 
Tarse, 
intoq, 
talmeh 
adabiyotshunoslikda va hakozo. Atama va terminlarni ayrim lug’atlarda bir 

---

80 
narsa deb ko‘rsatishadi. Bu noto‘g‘ri, atama keng manoda barcha nomlar 
bo‘lsa, termin esa har bir sohaga tegishli bo’lgan lug’aviy birliklardir. 
Terminlar xilma-xil bo‘lib, ular mavzu jihatidan ham o‘zaro bir nechta 
guruhni tashkil qiladi: 
1.
Ijtimoiy-siyosiy terminlar; 
2.
Fan va texnikaga doir terminlar; 
3.
Sanoat sohasiga oid terminlar;
4.
Qishloq xo‘jaligiga doir terminlar; 
5.
Madaniy – ma’rifiy, san’atga doir terminlar; 
6.
Savdo va moliyaga doir so‘z va terminlar; 
7.
Kiyim- kechakka doir terminlar; 
8.
Harbiy ish, fizkultura, hamda sportga oid terminlar; 
9.
Oziq-ovqatga doir terminlar va hakoza. 
1.Eskirgan so‘zlar. Bunday so‘zlar yana o‘z navbatida ikkiga: tarixiy 
va arxaizmlarga bo‘linadi. Tarixiy so‘zlarga o‘z nomi bilan so‘zning o‘zi 
ham nomi ham eskirib tarixda qolgan so‘zlar kiradi. Masalan: paranji, 
ellikboshi, kanizak va hakozo. Arxaizmlarda esa so‘zning o‘zi eskirgan 
bo‘lib, ma’nosi saqlangan bo‘ladi. Ya’ni, bugungi kunda sinonimi 
ishlatiladigan so‘zlardir. Masalan: yanoq, rayon, podsho va hakoza. 
2.Neologizmlar. Tilimizda yangi paydo bo‘lgan so‘zlar. Til ochiq tizim 
bo‘lgani sababli, tinimsiz yangi so‘zlar o‘zlashtiriladi. Masalan: layk, (layk 
qilmoq), parol, login, onlayn, blog, post, selfi, status, mobil versiya, 
domen, internet-provoyder, operator, moderator, spam, e-meyl, sayt-
vebsayt, chat va hakoza.
Bu sanab o‘tilgan shevalarga oid so‘zlar, kasb – hunarga oid so‘zlar, 
eskirgan so‘zlar, neologizmlar nofaol leksika qatlamiga tegishli bo‘ladi.