56
TIL – TAFAKKUR – NUTQ MUNOSABATI
17-§.
Til va nutqiy faoliyat.
Til sintagmatik qatorga o‘tish
orqali
nutqiy faoliyatda tafakkur munosabatini namoyon qiladi. Nutqiy faoliyat
bir qarashda individual hodisadek tuyulgani bilan ma’lum jihatlari bilan
ijtimoiy hodisa hamdir. Umuman til va nutq ham ijtimoiy, ham individual
hodisalardir. Bular bir - biri bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat turlari sanaladi.
O‘z navbatida til va tafakkur ham o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan
birini ikkinchisiz tasavvur etish qiyin bo‘lgan hodisalar hisoblanadi. Til
ijtimoiy hodisa sifatida tafakkurning harakatga kelishi ya’ni nutq orqali
voqealanishidir. Tafakkur bilish jarayoni bilan bevosita bog‘lanadi.
Tafakkur aqliy bilishning hosilasi sifatida izohlanishi lozim. Ongli
bilishning eng yuqori bosqichi bo‘lgan tafakkur yuritish faqat insonga
berilganligi bilan ajralib turadi. Tafakkur til bilan birga paydo bo‘lgan va
birga rivojlanadi. Til va
tafakkur orasida gap borganda, nutq munosabati
ham tushuniladi. Chunki til nutq orqali oydinlashadi. Bu uch hodisa ham
o‘z-o‘zidan ijtimoiy hodisalar sanaladi. Biz o‘rganilayotgan narsa hodisa va
voqealar haqida fikr yuritishimiz jarayonida til – tafakkur va nutqiy faoliyat
baravar ishtirok etadi. Bu ijtimoiy hodisalar bir-biri bilan shunchalik
bog‘liqqi go‘yoki bir hodisadek tushiniladi. Tafakkur erishgan yutuqlar
tilda aks etib nutqiy faoliyatda yuzaga chiqadi. Til sistemasining ishlash
jarayonida qatnashadi. Bilish hissiy va ongli bilishga bo‘linadi.
Shu bilan birgalikda hissiy bilishning
insonlarga ham xosligini va
farqini nazardan soqit qilmasligimiz kerak. Professor N.Turniyozov
ta’kidlaganidek, bu ikki hodisa umumiy jarayonning ikki bosqichini taqozo
etadi. Aqliy bilish sezgilarimizdan, hissiy bilishdan oziqlanadi.
Lekin, shunday bo‘lsa-da, tafakkur sezgidan, idrok va tasavvurdan
quyidagi jihatlariga ko‘ra farqlanadi:
a) tafakkur sezgi organlariga nisbatan narsa va hodisalar mohiyatini
chuqurroq ochib beradi;
b) tafakkur sezgimizga nisbatan voqelikni umumiyroq aks ettirib, narsa
va hodisalar o‘rtasidagi doimiy munosabat, aloqalarni ham aniqlaydi;
v)
biz
sezgilarimiz
orqali
narsa-hodisalar
orasidagi
oddiy
munosabatlarni bilamiz [N.Turniyozov, 2002: 71].
57
Tafakkur qilganimiz uchun ham til har doim taraqqiyotda va
rivojlanishda, agar tafakkur bo‘lmaganida edi til qotib qolardi, ya’ni
rivojlanishdan to‘xtardi.
Til bilan tafakkurning o‘zaro
munosabati tilshunoslikda ham,
falsafada ham eng muhim murakkab muammolardan biridir. Shu bois
mazkur mavzuni o‘rganishga qaratilgan mashg‘ulotlarda talabalar bu
muammolarning fanda anchagina o‘rganilganligini, ular o‘zaro dialektik
bog‘liq bo‘lgani holda, har biri faqat o‘zigagina xos bo‘lgan
xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini ham e’tibor markazida tutmog‘i
muhim.
Psixologik nuqtai nazardan tafakkurimiz ifodalovchisidan ajratib
olinganda, bo‘laklarga bo‘linmaydigan amorf massadan iborat.
Faylasuflar va lingvistlar e’tirof etadilarki, belgilar yordamisiz bir
tushunchani ikkinchi tushunchadan aniq farqlash mumkin emas. O‘z
holicha olingan tafakkur go‘yo tumanlikka o‘xshaydi [A.Nurmonov,
2009: 44]. Tildagi tushunchalar tovushlar orqali ifodalanadi. Bir tovush
ikkinchi bir tovushdan ma’no
jihatdan farq qilgani uchun,
tafakkurimizdagi farqli tushunchalarni ham tovushlar orqali ajratamiz.
Tafakkur insonning bilish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib,
sezgilar orqali bilishdan farqlidir. Tafakkurning muhim xususiyati
sifatida uning til bilan bog‘langanligini aytish mumkin. Chunki tilni
tafakkursiz yoki, aksincha, tafakkurni tilsiz tasavvur etish qiyin. Biroq
shunday bo‘lsa-da, til va tafakurning har biri o‘z ichki tuzilishiga va
birliklariga ega. Masalan, leksema, so‘z-shakl, so‘z
birikmasi va gap
singarilar bevosita tilga (nutqqa) tegishli birliklar hisoblansa, tushuncha,
fikr, hukm va xulosa singarilar tafakkur bilan uzviy bog‘liq birliklar
hisoblanadi. Aytish joizki, til birliklari ifodalovchi, tafakkur birliklari
ifodalanuvchi xususiyatlarga egadir. Til milliy xususiyatga ega, tafakkur
esa umuminsoniy xususiyati bilan undan farqlanadi. Tafakkur shakllari
va qonun-qoidalari barcha millatlarda bir xildir.
Yuqoridagilardan tashqari
shuni ham aytish lozimki, til birliklari
bilan tafakkur birliklarini tenglashtirib bo‘lmasligiga alohida e’tibor
qaratishni tavsiya etamiz. Chunki, mazkur masala doirasida aniq
tasavvur hosil etish uchun so‘z bilan tushuncha aynan bir-biriga mos
kelavermasligi haqida bilish muhimdir. Mustaqil so‘zlarni taqozo
58
etuvchi so‘zlar tushuncha ifodalay olsa-da, biroq yordamchi so‘zlarni
taqozo etuvchi til birliklari so‘z
hisoblansa ham, tushuncha ifodalay
olmaydi. Gapni muhokama, xulosa singari tafakkur birliklari bilan
tenglashtirib bo‘lmasligini talaba chuqur o‘zlashtirish uchun gapning
barcha turlarini voqea-hodisaning mavjudligi, yo‘qligi,
rostligi,
yolg‘onligi kabi jihatlaridan tashqari, so‘roq, buyruq mazmunidagi
gaplarning borligiga ham e’tibor qaratish zarur. Zero, mantiq
qonuniyatlari bunday xususiyatlarga tayanmasligi ma’lum.
Do'stlaringiz bilan baham: 
